بالا و پایین‌‌‌‌‌‌های تجارت ایران در سال‌های اخیر بر پایداری اقتصاد ایران تاثیر منفی گذاشته‌است و هرچه جلوتر می‌‌‌‌‌‌رویم ناترازی‌‌‌‌‌‌های انرژی و استهلاک انباشته، آینده تولید و تجارت را با نااطمینانی‌‌‌‌‌‌های بیشتری مواجه می‌کند. مشخصا، صنایع پتروپالایشی، معادن و فلزات، موتور محرک ارزآوری به کشور هستند و برای ادامه این روند باید ناملایمات پیشروی این صنایع برطرف شود. در جدیدترین گزارش گمرک ایران از عملکرد ۶ ماهه تجارت و ۱۰۰ شرکت اول صادرکننده و واردکننده کشور به نکات جالبی برمی‌خوریم که به شرح زیر است.
گزارش گمرک جمهوری اسلامی ایران نشان می‌دهد در ۶ماه نخست سال۱۴۰۳، ۱۸میلیون و ۲۶۸هزار‌تن کالا به ارزش، ۳۲میلیارد و ۵۷۳میلیون دلار به کشور واردشده که در مدت مشابه سال‌قبل مبلغ واردات کشور برابر با ۳۰میلیارد و ۵۷۰میلیون دلار به وزن ۱۷میلیون و ۷۶۳تن بوده‌است. در سال۱۴۰۳، ۵۱.۷۷درصد از واردات ایران به لحاظ وزنی و ۳۱.۲۶درصد از نظر ارزش دلاری توسط ۱۰۰ واردکننده اول کشور انجام‌شده که در مقایسه با سال۱۴۰۲، ۶.۵۲درصد در وزن و ۳.۰۸ در ارزش کاهش نشان می‌دهد. در این مدت ارزش هر‌تن کالای وارداتی ۳.۶درصد نسبت به مدت مشابه سال‌قبل افزایش نشان می‌دهد و از رقم هزار و ۷۲۱ دلار به ازای هر‌تن به هزار و ۷۸۳ دلار در هر‌تن رسیده، همچنین عمده فعالیت ۱۰۰ واردکننده اول کشور در حوزه غذایی، نهاده دامی و واردات قطعات خودرو بوده‌است.
در حوزه صادرات نیز طی ۶ ماهه اول سال۱۴۰۳، حدود ۷۰میلیون‌تن کالا به ارزش ۲۵میلیارد و ۷۵۷میلیون دلار از مبادی رسمی و گمرکات کشور خارج‌شده که ۵۳.۵۶درصد از وزن و ۶۲.۳۳درصد از ارزش ۱۰۰شرکت اول صادرکننده را به عهده داشتهاند. در مقایسه با مدت مشابه سال‌قبل، ۶۷میلیون و ۹۹۳هزار‌تن کالا از کشور به مقاصد مختلف به ارزش ۲۴میلیارد و ۱۹۰میلیون دلار صادر شده‌است؛ همچنین وزن کالای صادراتی در ۶ ماهه اول سال۱۴۰۳ نسبت به مدت مشابه قبل، ۳.۴۵درصد و ارزش دلاری آن ۶.۴۸درصد افزایش داشته است.
از دهه۷۰ و با شروع به ساخت پروژه‌های پتروپالایشی، عمده محصول صادراتی ایران را مشتقات نفتی تشکیل داد. در دهه۷۰ و تا اوایل دهه۸۰، کشورهای اروپایی مقصد عمده کالای ایرانی بود، ولی با شروع تحریم‌ها، آرام‌آرام، شرکای تجاری کشور تغییر کردند و در شرق‌آسیا و کشورهای همسایه تبدیل به بازیگران بزرگ تجارت خارجی ایران شدند. آمار‌های گمرک ایران در ۳دهه‌گذشته، نشان از تغییر رویکرد تجاری ایران به سمت شرق دارد و در حال‌حاضر کشورهای چین به‌عنوان بزرگ‌ترین خریدار نفت و عراق به‌عنوان مقصد اول کالای نهایی ایران شناخته می‌شوند. در جدیدترین گزارش گمرک، ۱۰۰شرکت اول صادرکننده از ابتدای سال تا پایان شهریور، ۳۷میلیون و ۶۷۶هزار تن کالا به ارزش ۱۶میلیارد و ۵۵میلیون دلار، صادر کرده‌اند که ۵۳.۵۶درصد از وزن و ۶۲.۳۳درصد از ارزش صادراتی‌کل را به خود اختصاص داده‌اند. جالب‌توجه اینکه در ۶ماهه ابتدایی سال‌گذشته، وزن تراکنش کالای خروجی توسط ۱۰۰شرکت اول، ۳۲میلیون‌تن به ارزش ۱۳میلیارد و ۴۵۰میلیون دلار بوده که در سال‌جاری ۱۷.۵۱درصد در وزن و ۱۹.۳۷درصد از نظر ارزش رشد نشان می‌دهد، اما جمع فعالیت سایر صادرکنندگان در ۶ماهه ابتدایی ۱۴۰۳، ۹میلیارد و ۷۰۲میلیون دلار بوده که در مقایسه با ارزش ۱۰میلیارد و ۷۳۹میلیون دلار سال‌گذشته، ۹.۶۶درصد کاهش داشتهاست. با این وصف می‌توان نتیجه گرفت، صادرات کشور در سال۱۴۰۳ با تمرکز بیشتری دنبال شده به شکلی که ارزش فعالیت ۱۰۰صادرکننده اول ۱۹.۳۷درصد رشد داشته ولی این مقدار برای سایر فعالان این حوزه ۹.۶۶درصد افت داشتهاست. هر‌تن کالای صادراتی ایران در این مدت، ۳۶۶ دلار در بازارهای جهانی قیمت خورد. درحالی‌که سال‌گذشته هر‌تن کالای ایرانی با مبلغ ۳۵۶ دلار به‌فروش می‌رسید؛ سال‌جدید این متغیر با ۲.۹۲درصد رشد همراه بوده‌است.
شرکت‌های پتروشیمی، پالایشگاه نفت و روغن، معدن و کارخانه‌های فلزی، عمده مشارکتکنندگان در فعالیت صادراتی ایران در 6ماهه ابتدایی سال1403 بوده‌اند. شرکت‌های پتروشیمی و پالایشی در این مدت، 17میلیون و 268هزار‌تن کالا به ارزش 7میلیارد و 423میلیون دلار، صادر کرده‌اند که 24.5درصد از وزن و 28.8درصد از ارزش کل دلاری صادرات ایران را به خود اختصاص داده‌است. نکته اینکه هم حجم و هم ارزش صادرات این شرکت‌ها و صنایع نسبت به سال‌گذشته به ترتیب 7.7درصد و 14.9درصد رشد داشتهاست. سال‌گذشته حجم تجارت پتروپالایشی ایران 16میلیون‌تن با سهم 23.6درصدی از کل و به ارزش 6میلیارد و 460میلیون دلار بوده؛ این افزایش تمرکز در صادرات کالای مشتقه نفتی به‌معنای وابستگی هرچه بیشتر بازار ارز کشور به این صنایع دارد و از طرفی با وجود تحریم‌های تجاری، این تمرکز، ریسک تجاری ایران را بالا می‌برد و بازار ارز کشور را با چالش مواجه می‌کند. با توجه به رکود در بازارهای جهانی، مشکلات طرف تقاضای اقتصاد جهانی و کاهش قیمت نفت می‌توان انتظار داشت در صورت عدم‌تنوع‌بخشی به صادرات کشور، تراز تجاری با کسری بیشتری برای پایان سال‌جاری و حتی سال‌آینده مواجه شود.
سالی که گذشت تولید صنایع فلزی با بحران مواجه شد؛ این شرکت‌ها با وجود قطعی مکرر برق نتوانستند با حداکثر ظرفیت تولید کنند و حتی در بعضی موارد با تعطیلی همراه شدند. به‌نظر می‌رسد این بحران در پاییز و زمستان ادامه دارد و کسری گاز شبکه توزیع، مانند سال‌های گذشته گریبان فعالان این حوزه را می‌گیرد. در این مدت کاهش تولید، بر فروش و صادرات این صنایع اثر منفی گذاشت به شکلی که شرکت‌های معدنی و کارخانه‌های فلزی با صادرات 2میلیارد و 88میلیون دلاری، نسبت به سال‌گذشته با کاهش مواجه بودند. در بین 100 شرکت اول صادرکننده، این شرکت‌ها در 6 ماهه ابتدایی سال1403، به میزان 4میلیون و 566هزار‌تن کالا به ارزش حدودی 2میلیارد دلار صادر کردند که 6.5درصد از کل صادرات به لحاظ مقدار و 8.1درصد از نظر ارزش دلاری کل را به خود اختصاص دادند. در مدت مشابه سال‌گذشته فعالان این بخش، 4میلیون و 504هزار‌تن کالا از کشور به مقاصد خود فرستاده‌‌‌‌‌‌اند که ارزش آن در حدود 2میلیارد و 365میلیون دلار بوده‌است. نکته اینکه ارزش صادرات شرکت‌های این حوزه در مقایسه با مدت مشابه سال‌گذشته، 11.7درصد کاهش داشتهاست که می‌توان نتیجه گرفت سهم فلزات از صادرات کشور کاهش‌یافته و در مقابل صنایع شیمیایی در این حوزه فعالیت بیشتری داشتهاند. در 6 ماهه ابتدایی سال‌گذشته سهم صنایع معدنی و کارخانه‌های فلزی از مقدار کل صادرات ایران، 6.6درصد و ارزش دلاری آن، 9.8درصد بوده که در سال‌جدید و مدت مشابه این سهم به ترتیب به 6.5 و 8.1درصد کاهش یافته‌است.
در نیمه اول سال‌جاری مصرف گاز طبیعی به ۱۱۷میلیارد مترمکعب رسید‌که پیش‌بینی می‌شود در ۶ماهه دوم سال‌این رقم به ۱۳۲میلیارد مترمکعب برسد؛ این در حالی است که ۵۴درصد گاز تولیدی به وسیله ۷۰۰شرکت بزرگ صنعتی مورد‌استفاده قرار می‌گیرد که کمبود ۲۵۰میلیون مترمکعبی گاز قطعا آنها را با مشکلاتی مانند استفاده از سوخت‌های جایگزین از جمله مازوت و حتی تعطیلی مواجه خواهد کرد. با توجه به کسری در شبکه مصرف خانگی، به‌نظر می‌رسد گاز صنایع در زمستان امسال نیز با قطعی همراه خواهد شد که باید بررسی بیشتری درخصوص حالت بهینه فروش گاز انجام شود زیرا در گزارش گمرک، فروش هر کیلو گاز طبیعی به ازای هر کیلو 35سنت ثبت شده‌است؛ درحالی‌که فروش گاز به صنایع داخلی تقریبا با قیمت 10سنت انجام می‌شود. شرکت ملی گاز ایران در 6 ماه ابتدایی سال1402، 9میلیون و 928هزار‌تن گاز به ارزش 3میلیارد 766میلیون دلار صادر‌کرده که 14.6درصد از کل مقدار صادرات و 15.6درصد از ارزش را به خود اختصاص‌داده بود ولی در مدت مشابه سال‌جاری مقدار صادرات به 10میلیون و 157هزار‌تن افزایش پیدا کرد، اما ارزش محموله‌‌‌‌‌‌های گازی ایران با افت 3.5درصدی به 3میلیارد و 633میلیون دلار رسیده‌است. مجموع مقدار و ارزش صادرات پتروپالایشی‌‌‌‌‌‌ها، معادن و فلزات و گاز ایران در 6 ماهه سال‌جاری، 45درصد از کل حجم صادرات کشور و 51درصد از ارزش کالای صادراتی ایران است.
