رودخانه هلیل‌رود ۳۹۰ کیلومتر طول دارد و در جنوب استان کرمان واقع شده است. این رودخانه به عنوان بزرگ‌ترین رود جنوب شرقی ایران از بلندی‌های بافت، رابر و ساردوئیه سرچشمه گرفته و به تالاب جازموریان جاری می‌شود. هلیل‌رود به دلیل خشکسالی و بسته شدن سد جیرفت، بافت و سد رابر بر سرشاخه‌های آن آبی نداشته، اما اوایل مهر ماه جاری این رودخانه بر اثر بارندگی‌های شدید دچار طغیان می‌شود...
به گزارش اعتماد، ۹ مهر ماه ۱۴۰۳ بر اثر طغیان رودخانه هلیل‌رود؛ هفت زن، هفت کودک از اتباع و یک مرد جان خود را از دست می‌دهند. این افراد خانوادگی در باغی در جیرفت مشغول کار بوده که ناگهان بارندگی در ارتفاعات تبدیل به سیلاب در پایین‌دست هلیل‌رود شده و سیل در ساردوئیه، عنبرآباد و جیرفت منجر به این سانحه مرگبار می‌شود.
یکی از منابع محلی در مورد علت اصلی این حادثه می‌گوید: «عدم لایروبی در رودخانه باعث شد هنگام بارندگی سیل رخ دهد.»
«حسین ظفری»، سخنگوی سازمان مدیریت بحران کشور درباره این حادثه گفته است: «ظهر روز دوشنبه نهم مهر با توجه به بارش باران در جنوب کرمان شهرستان جیرفت، تعدادی از اتباع افغانستانی برای شنا وارد رودخانه می‌شوند و به دلیل بارش رگباری و مقطعی رودخانه دچار طغیان می‌شود و این افراد گرفتار سیلاب می‌شوند. از ۱۵ نفر تبعه افغانستان گرفتار در سیل جیرفت دو نفر توسط یک ایرانی نجات پیدا کرده، اما نجات‌دهنده ایرانی هم دچار سیلاب و غرق شده است.»
همچنین «احمد بلندنظر»، فرماندار جیرفت درباره جزییات این حادثه اعلام کرده است: «غیر از یک نفر ایرانی، همگی قربانیان اتباع افغانستان هستند که به صورت خانوادگی در باغ کار می‌کردند و کودکان آنها برای آب‌تنی به داخل رودخانه رفته بودند که بر اثر بارندگی در بالادست رودخانه، سیلاب ایجاد شده و این اتفاق رخ می‌دهد. صاحب باغ دو نفر را هم نجات داده، اما در حین نجات سومین نفر خودش نیز غرق شده است.»
بعد از وقوع این سیل برخی مسوولان گفتند: «سیل در جیرفت ناگهانی بوده است.» فرماندار جیرفت در این راستا اعلام کرده که هواشناسی، هشداری برای شهرستان جیرفت نداشته و بارندگی در ۳۰ کیلومتر بالاتر رخ داده است.
«افشین صالحی‌نژاد»، دادستان جیرفت نیز از تشکیل پرونده قضایی در خصوص سیل خبر داده و عنوان کرده: «با ترک فعل‌ها و قصور‌های صورت گرفته برخورد قضایی خواهد شد و در صورت احراز هرگونه تخلف از ناحیه هر اداره یا سازمانی که موجب بروز یا تشدید حادثه شده باشد با افراد متخلف برخورد قانونی خواهد شد.»
او در ادامه گفت: «در بحران سیلاب جیرفت قصور ادارات متولی از جمله اداره کل هواشناسی استان بررسی می‌شود. دستورات قضایی لازم صادر شده است. حسب اعلام مراجع رسمی، اداره کل هواشناسی استان هیچ‌گونه هشداری در خصوص وضعیت آب و هوا و رعد و برق و ایجاد سیل‌های ناگهانی به جیرفت اعلام نکرده است. با هماهنگی‌های لازم توسط مسوولان مربوطه و کمک‌های مردمی، شهرداری و نیرو‌های هلال‌احمر اجساد شناسایی و کشف شده‌اند.»
«مهدی زارع»، استاد زلزله‌شناسی در مورد طغیان رودخانه هلیل‌رود و وقوع سیل در جیرفت می‌گوید: «نهم مهر ۱۴۰۳ بر اثر طغیان رودخانه هلیل‌رود در جیرفت واقع در استان کرمان ۱۵ نفر جان باختند. هلیل‌رود رودخانه‌ای است به طول حدود ۳۹۰ کیلومتر که در بخش‌های بافت، جیرفت و کهنوج در استان کرمان جریان دارد. هلیل‌رود در ارتفاع ۴۴۰۰ متری از سطح دریا در حدود ۲۰ کیلومتری شمال شرقی بافت و به سمت جنوب غربی جریان دارد و رود‌های زردشت گوغر بافت و رابر به آن می‌پیوندند. این رودخانه‌ها با چرخش به سمت جنوب، در دامنه‌های کوه‌های بحر آسمان و سپس به سمت جنوب شرقی تا سد جیرفت در حدود ۴۰ کیلومتر بالادست جیرفت جریان دارند. هلیل‌رود در حدود ۱۵ کیلومتری شرق کهنوج و به هامون جازموریان ختم می‌شود. جیرفت، دشتی حاصلخیز در استان کرمان و مهد تمدنی است که قدمت آن به اوایل عصر مفرغ (اواخر هزاره سوم قبل از میلاد) می‌رسد. عوامل زمین‌شناختی باعث شده است تا سال‌ها باستان‌شناسان توجه مستقیمی به آن نداشته باشند. از ابتدای دهه هشتاد شمسی سیل‌های شدید در امتداد رودخانه هلیل، خاک سطحی هزاران مقبره ناشناخته را از بین برد و منجر به کشف بسیاری از آثار باستان‌شناسی شد که به عقیده باستان‌شناسان متعلق به عصر برنز اولیه است. جیرفت در عصر سلجوقیان (۱۱۱۸-۱۰۳۸) به شهری پر رونق تبدیل شد. ویرانه‌های شهر قدیمی جیرفت به دقیانوس معروف است، جیرفت نزدیک به دو کوه قرار دارد یکی به ارتفاع ۳۷۴۱ متر به نام علم شاه در ۶۰ کیلومتری شرق شهر و دیگری به ارتفاع ۴۰۴۸ متری به نام کوه سرمشک در ۱۰۵ کیلومتری شمال غربی شهر است. هلیل‌رود در معرض سیلاب‌های دوره‌ای از جمله سیل تاریخی است که جیرفت را در سال ۱۰۰۰ میلادی ویران کرد و البته سیلاب ۱۳۷۲ شمسی خسارات گسترده‌ای به بار آورد.»
این زلزله‌شناس در ادامه می‌گوید: «یکی از کاربری‌های سد جیرفت مهار سیلاب‌های هلیل رود بوده و هست، این سد که پنجمین سد بتنی ساخته شده در کشور است، ۶ دی ماه ۱۳۷۰ در ۴۰ کیلومتری بالادست جیرفت در دره ناراب افتتاح شد. ظرفیت مخزن آن در حدود ۴۱۰ میلیون مترمکعب تا سطح نرمال (۱۱۸۵ متر بالاتر از سطح دریا) است. حداکثر ارتفاع سد ۱۳۴ متر و طول تاج آن ۲۷۷ متر است. سد در اولین سال بهره‌برداری خود ۱۳۷۱ از سیلاب فوق‌العاده (۱۱ بهمن ۱۳۷۱ را با دبی اوج ۵۰۳۵ مترمکعب بر ثانیه به خوبی مهار کرد. این سیلاب دوره بازگشتی بین ۸۰۰ تا ۱۰۰۰ سال داشت. بارندگی شدید آن سال باعث شد که سد خیلی زودتر از مدت زمان ذخیره آب برنامه‌ریزی شده پر از آب شود. سرریز‌ها و سایر خروجی‌های هیدرودینامیکی سد می‌توانند تا ۶۵۰۰ مترمکعب در ثانیه آبدهی کنند، برای سیلابی با دوره بازگشت ۱۰۰۰۰ سال). این مخزن برای آبیاری ۱۴۲۰۰ هکتار از اراضی پایین‌دست برنامه‌ریزی شده است. به هر حال سیلاب ۹ مرداد ۱۴۰۳ دوباره نشان داد که عدم لایروبی مخزن سدها می‌تواند هنگام سیلاب‌های ناگهانی مشکلات مضاعفی پدید آورد. فرسایش خاک و از بین رفتن گیاهان در بالادست موجب جاری شدن گل و لای و رسوبات به پایین‌دست می‌شود که در نهایت در پایین‌دست در پشت سدها جای می‌گیرند و باعث پر شدن حجم مخزن سدها می‌شود. آماده بودن ظرفیت سدها در کنترل سیلاب‌ها نقش موثری دارد که در صورت بروز سیل می‌توان حجم بیشتری آب را در آن جای داد و ناچار به رها‌سازی آب نشویم.»
زارع همچنین می‌گوید: «اطلاعاتی که برای پیش‌بینی‌های سیلاب دریافت می‌کنیم به‌روز نیست بنابراین با توجه به اهمیت موضوع نیازمند به‌روزرسانی اطلاعات خود در این زمینه هستیم. دخالت انسانی به صورت توسعه شهر‌ها و روستا‌ها با سرعتی فراتر از توان و تراز اکولوژیک در بیشتر مناطق ایران صورت گرفته است، این نحوه شهرسازی با نفوذناپذیر کردن زمین، نابود کردن سفره‌های آب زیرزمینی، لایروبی نکردن سدها، تسریع روند خشکسالی با کم نکردن سوخت‌های فسیلی، نبود استفاده مناسب از انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر در ایران، نبود مقابله موثر با مساله گرم شدن زمین در ایران، ساخت پارک برج و ساختمان داخل رودخانه‌ها، دامنه کوه‌ها در حوضه‌های آبخیز و با مدیریت نکردن رودخانه‌ها موجب تشدید خسارت‌های ناشی از سیلاب می‌شود. خصوصیات فیزیکی حوزه‌های آبخیز از قبیل شرایط زمین‌شناختی، نوع استفاده از زمین و پوشش گیاهی، نوع خاک، وضعیت نفوذپذیری سطحی، عمق سفره آب زیرزمینی و زهکشی از عوامل وقوع سیلاب هستند، این فاکتور‌ها بر ظرفیت ذخیره‌سازی آبراهه‌ها موثرند. ۱۴ آذر ۱۴۰۲ سرپرست شرکت آب منطقه‌ای کرمان گفت که لایروبی رودخانه‌ها یکی از مهم‌ترین اقدامات مورد نیاز برای کنترل سیلاب است و ایجاد آمادگی و انجام اقدامات فنی و پیشگیرانه برای مقابله با سیلاب‌های احتمالی مبتنی بر تجربیات سیلاب‌های اخیر بسیار حایز اهمیت و ضروری است. در مورد آبرسانی به شهر‌های جیرفت و عنبرآباد از سد جیرفت باتوجه به بحرانی بودن شرایط کمی و کیفی منابع آب شرب شهرستان‌های جیرفت و عنبرآباد طرح آبرسانی به شهر‌های جیرفت و عنبرآباد از سد جیرفت به میزان ۲۹.۱ میلیون مترمکعب در سال در دستور کار قرار گرفته است.»
به گفته این زلزله‌شناس؛ رویکرد مهار سیلاب همچنان از طریق سد‌سازی و اجرای پروژه‌های انتقال آب مطرح می‌شود. در حالی که مهار سیلاب بدون برنامه‌های احیای اکولوژیک عملا به تکرار و تشدید سوانح آبی موجود می‌انجامد. راه‌حل کاهش ریسک سیلاب با احیای اکولوژیکی ecological restoration افزایش نفوذپذیری و احیای مسیل‌های بالادست دشت سیلابی است. چنین بهبود‌هایی ظرفیت نگهداری آب بالادست را افزایش می‌دهد و به توزیع یکنواخت‌تر آب در حوضه و کاهش حجم رواناب می‌انجامد. حذف مداخلات انسانی در مسیل هلیل‌رود نیز می‌تواند به اجتناب از ریسک سیلاب‌های آینده کمک کند.
