سرویس جهان مشرق - «فتح‌الله گولن[۱]» بنیانگذار بنیاد اجتماعی-دینی «جنبش گولن[۲]» و از جدی‌ترین مخالفان «رجب طیب اردوغان» رئیس‌جمهور ترکیه، یک‌شنبه شب به وقت محلی در شهر «سیلرزبرگ» در ایالت پنسیلوانیا، در نتیجه‌ی بروز عارضه‌ی قلبی درگذشت. گولن از سال ۱۹۹۹ با تصمیم خود از ترکیه به آمریکا مهاجرت کرد و بقیه‌ی عمرش را در تبعید خودخواسته در این کشور گذراند، اما فعالیت‌های خود یا شبکه‌اش را متوقف نکرد. در گزارش پیش رو بیشتر با فتح‌الله گولن آشنا خواهید شد.
از تولد تا ورود به دنیای مذهب و سیاست
«محمد فتح‌الله گولن» ۲۷ آوریل ۱۹۴۱ (۷ اردیبهشت ۱۳۲۰) در شهر «پاسینلر» در استان «ارزروم» ترکیه به دنیا آمد. پدرش امام جماعت مسجد بود و مادرش، غیررسمی، آموزش قرآن می‌داد. خود فتح‌الله تحصیلاتش را در مدارس سکولار آغاز کرد، اما بعداً در مدارس علمیه‌ی ارزروم در حوزه‌ی مطالعات اسلامی مشغول به تحصیل شد. سال ۱۹۵۸، زمانی که هنوز یک نوجوان بود، اولین سخنرانی رسمی‌اش را به عنوان سخنران مجاز دولتی ایراد کرد. یک سال بعد به استخدام دولت ترکیه درآمد و تا سال ۱۹۸۱ که از سخنرانی رسمی بازنشسته شد، در همین سِمت باقی ماند. ماه مارس سال ۱۹۷۱، زمانی که ارتش ترکیه برای خاموش کردن آتش خشونت‌های سیاسی داخلی، کنترل دولت را به دست گرفت، گولن به اتهام سازماندهی یک گروه مذهبی محرمانه و ترویج آموزه‌های شخصی‌اش دستگیر شد و هفت ماه در زندان بود.
«فتح‌الله گولن» (دوم از چپ) بارها با هدف ادعایی «تقریب مذاهب» با رهبران مذهبی مختلف، از جمله رهبران مسیحی و یهودی، دیدار کرده بود. از جمله‌ی این دیدارها، ملاقات سال ۱۹۹۹ گولن با «الیاهو باکشی-دورون» خاخام ارشد وقت اسرائیل، بود. این خاخام صهیونیست سپس از «تلاش‌های گولن برای ترویج صلح و پذیرش متقابل» تقدیر کرده بود. (+)
طی دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ مدام نفوذش در جامعه‌ی مدنی ترکیه و شمار پیروانش را افزایش داد و بین سال‌های ۱۹۸۸ و ۱۹۹۱ یک زنجیره سخنرانی در مساجد مهم شهرهای بزرگ ترکیه ایراد کرد. شاخه‌ی حنفی از مذهب اهل سنت را تبلیغ می‌کرد و به گفته‌ی خودش حامی علم، جدایی دین از سیاست، دموکراسی چندحزبی، و گفت‌وگوی بین‌مذاهب میان اهل کتاب، و پیروان این ادیان با ادیان غیراهل کتاب و حتی بی‌دین‌ها و منکران وجود خداوند بود، و در همین راستا با واتیکان و برخی سازمان‌های یهودی وارد مذاکره شده بود. عقاید غرب‌گرایانه داشت و عجیب اینکه به راه‌اندازی «کاروان آزادی غزه» با حمایت دولت ترکیه اعتراض کرده بود[۳]. اگرچه طرفدار میانه‌روی، مدارا و مسامحه میان ادیان و عقاید مختلف بود، اما به‌شدت با شیعیان دشمن بود. به نقل از او درباره‌ی ایران آورده‌اند:
اگر هفت عالم یک‌جا جمع شوند، هرگز به ایران نخواهم رفت. در آخرت اگر راه بهشت از ایران بگذرد، می‌پرسم آیا راه دیگری که از کنار ایران بگذرد، وجود ندارد؟ این‌قدر از این ریاکاران بیزارم! ممکن است این نفرت، زیاده‌روی به نظر بیاید! البته در مسائل مختلف باید تعادل داشت، اما این طبیعت من است. من از دیرباز به این رافضی‌ها به چشم افرادی ریاکار، منحرف، تفرقه‌انداز در دنیای اسلام، و آلت دست یهودیان نگاه می‌کرده‌ام. کسی نمی‌تواند آن‌ها را نزد من موجه نشان دهد.
در همین‌باره بخوانید:
جنبش گولن و آغاز روابط با اردوغان
گولن در دهه‌ی ۱۹۷۰ با ثروت شخصی‌اش اقدام به راه‌اندازی شبکه‌ای کرد که بعدها تحت عنوان جنبش گولن شناخته شد. فعالیت‌های این شبکه از تأسیس مدرسه و دانشگاه و نهادهای آموزشی تا اداره‌ی شبکه‌های رسانه‌ای، رادیویی و تلویزیونی و موارد دیگری را شامل می‌شود. برخی گزارش‌ها حاکی از آن است که جنبش گولن حدود دو میلیون دانش‌آموز را ترتیب کرده و هزینه‌ی تحصیل بسیاری از آن‌ها را تمام‌وکمال پرداخت نموده است. اعضای این شبکه به طور گسترده در خود ترکیه و کشورهای مختلف تقریباً در سراسر جهان پخش شده‌اند؛ به طوری که گفته می‌شود جنبش گولن دست‌کم ۳۰۰ مدرسه در ترکیه و بیش از ۱۰۰۰ مدرسه در کشورهای دیگر داشته باشد و اعضای این جنبش بین چندصدهزار تا چهار میلیون نفر تخمین زده می‌شوند. اگرچه گولن بودجه‌ی اولیه‌ی این جنبش را تأمین کرد، اما، به‌مرور، اعضای جنبش سایر هزینه‌های اداره‌ی آن را پرداخت کرده‌اند.
کشتی «ماوی مرمره» در قالب «کاروان آزادی غزه» با پرچم‌های ترکیه و فلسطین اواخر ماه می سال ۲۰۱۰ با هدف شکست محاصره‌ی نوار غزه به سوی این باریکه می‌رود. کماندوهای اسرائیلی با حمله به عرشه‌ی این کشتی، نُه فعال حقوق بشر ترکیه‌ای را کشتند. «فتح‌الله گولن» رهبر «جنبش گولن» به خاطر عدم جلب رضایت اسرائیل در این‌باره، با مأموریت این کاروان مخالفت کرده بود. (+)
چنان‌که گفته شد، رهبر جنبش گولن در دهه‌های ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ توانست این جنبش را از محدودیت‌های جغرافیایی برهاند و شبکه‌ی خود را در تمام ترکیه گسترش دهد. اما این روند توسعه، از طرفی، با مخالفت طرفداران کمالیست‌ها (یا آتاترکیست‌ها، حامیان مصطفی کمال آتاترک، بنیانگذار جمهوری ترکیه) که به دنبال ترویج سکولاریسم بودند، و از طرف دیگر، با مخالفت اسلام‌گراهایی مواجه شد که جنبش گولن را «مسامحه‌کار و طرفدار آمریکا» می‌دانستند. گولن سال ۱۹۹۹ برای درمان به آمریکا رفت، اما همزمان با این سفر، ویدیوی ضبط‌شده‌ای از او پخش شد که بر خلاف قوانین وقت ترکیه، از طرفدارانش دعوت می‌کرد درون بخش‌های مختلف دولت نفوذ و به تأسیس یک حکومت اسلامی در این کشور کمک کنند. سال بعد، گولن در یک محاکمه‌ی غیابی به اتهام توطئه برای سرنگونی دولت در ترکیه محکوم شد. گولن بر همین اساس تصمیم گرفت در آمریکا بماند. با ورود رجب طیب اردوغان به عرصه‌ی قدرت سیاسی در ترکیه، این حکم لغو شد و مقدمات همکاری میان گولن و اردوغان فراهم گردید.
«فتح‌الله گولن» (جلوی تصویر، راست) رهبر «جنبش گولن» و «رجب طیب اردوغان» (جلوی تصویر، چپ) شهردار سابق استانبول، نخست‌وزیر سابق ترکیه، و رئیس‌جمهور کنونی این کشور، سال‌ها روابط گرمی با هم داشتند. از یک سو، نظریه‌های اسلام‌گرایانه‌ی حزب «عدالت و توسعه» به رهبری اردوغان که از اوایل دهه‌ی ۲۰۰۰ به‌تدریج قدرت را در ترکیه تصاحب کرد، و از سوی دیگر، قدرت و پایگاه مذهبی، اجتماعی، و اقتصادی جنبش گولن، زمینه را برای اتحاد اردوغان و گولن فراهم کرد، اما این روابط اوایل دهه‌ی ۲۰۱۰ به سردی گرایید. (+)
اختلاف با اردوغان و کودتای ۲۰۱۶
با گرم شدن روابط میان حزب تازه‌به‌قدرت‌رسیده‌ی «عدالت و توسعه» به رهبری اردوغان و شبکه‌ی قدرتمند اجتماعی، رسانه‌ای و بانکی گولن، اوایل دهه‌ی ۲۰۰۰، شماری از اعضای جنبش گولن جذب نظریه‌های اسلام‌گرایانه‌ی اردوغان شدند و به حزب عدالت و توسعه پیوستند. گولن در تمام این مدت در آمریکا مانده و حتی اقامت دائم در این کشور را به دست آورده بود. سال ۲۰۱۱ اختلاف‌نظرهایی میان اردوغان و گولن به وجود آمد؛ و این اختلافات پس از رسوایی فساد سال ۲۰۱۳ در ترکیه[۴] (ماجرای تبادل طلا با گاز طبیعی میان ترکیه و ایران) و کشیده شدن بسیاری از اعضا یا وابستگان حزب عدالت و توسعه به این پرونده، علنی شد. اردوغان فتح‌الله گولن را به ایفای نقش در این پرونده متهم کرد و انگیزه‌ی گولن را دستور دولت اردوغان، در اوایل دسامبر ۲۰۱۳، مبنی بر تعطیل کردن بسیاری از مدارس خصوصی جنبش گولن در ترکیه توصیف کرد.
«فتح‌الله گولن» رهبر «جنبش گولن» و اصلی‌ترین مخالف «رجب طیب اردوغان» رئیس‌جمهور ترکیه، در خانه‌اش در شهر «سیلرزبرگ» در ایالت پنسیلوانیای آمریکا. گولن که شبکه‌ی مذهبی-اجتماعی گسترده‌ای در ترکیه و سراسر جهان تشکیل داده بود، ابتدا روابط خوبی با اردوغان و «حزب عدالت و توسعه» داشت، اما، به‌مرور، روابط این دو به تیرگی گرایید، تا جایی که دولت اردوغان جنبش گولن را یک سازمان تروریستی اعلام کرد. اوج این اختلافات، طی ماه‌های منتهی به کودتای ناکام سال ۲۰۱۶ در ترکیه بود، زمانی که اردوغان و حزب حاکم «عدالت و توسعه» دیگر گولن و جنبش او را نه یک «متحد گاه‌وبی‌گاه» بلکه یک «رقیب و دشمن» می‌دید. (+)
در همین‌باره بخوانید:
اوج اختلافات این دو به کودتای ناکام سال ۲۰۱۶ در ترکیه علیه دولت اردوغان برمی‌گردد. اردوغان رسماً اعضای جنبش گولن و حامیان و شخص فتح‌الله گولن را طراح این کودتا معرفی کرد و از آمریکا خواست او را برای محاکمه به ترکیه تحویل دهد. این در حالی بود که خود گولن هرگونه دخالت در این کودتا را رد کرد و اردوغان را متهم کرد که با هدف تصفیه‌ی سیاسی در ترکیه و دستگیری مخالفان خود، یک کودتای نمایش طراحی و اجرا کرده. آمریکا با وجود درخواست‌های مکرر دولت ترکیه، هیچ‌گاه حاضر به استرداد گولن نشد. پس از کودتا، اردوغان عملاً تمام افراد وابسته به جنبش گولن را دستگیر و مراکز مرتبط با آن را در ترکیه تعطیل کرد و حتی از کشورهای دیگر درخواست کرد همین کار را انجام دهند. گولن در مصاحبه با شبکه‌ی «رادیوی دولتی ملی» آمریکا گفت آخرین آرزویش این است که «در صورتِ کسی [اردوغان] که عامل این‌همه رنج شده و به هزاران بی‌گناه ظلم کرده، آب دهان بیندازم[۵].» رهبر جنبش گولن، شب گذشته (یک‌شنبه شب به وقت ایالت پنسیلوانیای آمریکا) در بیمارستانی در شهر سیلزبرگ درگذشت.
