رسانه‌های اقتصادی در ایران به‌عنوان ابزارهای مهم اطلاع‌رسانی و تحلیل اقتصادی، نقش بالقوه‌ای در شکل‌دهی رفتارهای اقتصادی، تصمیم‌گیری‌های مالی و سیاست‌گذاری‌های اقتصادی دارند. با وجود این، عملکرد رسانه‌های اقتصادی در ایران تاکنون با چالش‌ها و محدودیت‌های متعددی مواجه بوده که مانع از تحقق کامل اهداف آنها شده است. نویسنده با امید به تحول و توسعه فردای ایران، در این یادداشت به بررسی نقش و عملکرد رسانه‌های اقتصادی در ایران، تهدیدهایی که این رسانه‌ها با آنها روبه‌رو هستند، فرصت‌های پیش‌روی آنها و وظایف قوای سه‌گانه و دولت در حمایت از این رسانه‌ها می‌پردازد. همچنین در این زمینه بررسی مقایسه‌ای درباره عملکرد رسانه‌های اقتصادی در چند کشور موفق جهان خواهیم داشت. به امید اینکه روزی رسانه‌های کشور بتوانند مستقل، در سایه حمایت قانون آزادی مطبوعات و بدون دغدغه‌های فعلی، در توسعه اقتصادی کشور ایفای نقش کنند.
رسانه‌های اقتصادی در ایران از دهه‌های گذشته تاکنون به‌آرامی و به‌تدریج رشد کرده و نقش مهمی در اطلاع‌رسانی و تحلیل تحولات اقتصادی ایفا کرده‌اند. این رسانه‌ها به‌طورکلی به سه دسته تقسیم می‌شوند:
- رسانه‌های چاپی: شامل روزنامه‌ها، مجلات و نشریات تخصصی اقتصادی که به بررسی اخبار اقتصادی، تحلیل‌های مالی و ارائه گزارش‌های تخصصی می‌پردازند. روزنامه‌هایی مانند صمت، دنیای اقتصاد و جهان صنعت از جمله شناخته‌شده‌ترین رسانه‌های چاپی اقتصادی در ایران هستند.
- رسانه‌های دیجیتال و آنلاین: با رشد اینترنت و فناوری‌های ارتباطی، رسانه‌های اقتصادی دیجیتال و آنلاین نقش پررنگ‌تری پیدا کرده‌اند. وب‌سایت‌ها و پایگاه‌های خبری مانند ایسنا، فارس، تابناک، گسترش نیوز، تیتر کوتاه، چراغ اقتصاد در این حوزه فعال هستند و اخبار اقتصادی را به‌سرعت در اختیار مخاطبان قرار می‌دهند.
- رسانه‌های تصویری و شنیداری: شامل شبکه‌های تلویزیونی و رادیویی تخصصی اقتصادی است که با ارائه برنامه‌های تحلیلی، مصاحبه‌ها و میزگردهای اقتصادی، به تحلیل و بررسی مسائل اقتصادی می‌پردازند. برنامه‌هایی مانند پایش و چاپار از نمونه‌های موفق در این حوزه هستند.
عملکرد رسانه‌های اقتصادی در ایران را می‌توان از چندین بعد مورد واکاوی و ارزیابی قرار داد؛
- اطلاع‌رسانی و تحلیل اقتصادی: رسانه‌های اقتصادی ایران در حد امکان تلاش کرده‌اند با پوشش گسترده اخبار اقتصادی و ارائه تحلیل‌های تخصصی، به آگاهی‌بخشی و اطلاع‌رسانی جامعه کمک کنند. با این حال، به‌دلیل محدودیت‌های دسترسی به اطلاعات مستند و نبود شفافیت کامل در برخی از حوزه‌ها، این رسانه‌ها نتوانسته‌اند به‌طور کامل و دقیق به ارائه تحلیل‌های عمیق و جامع بپردازند.
- نقد و نظارت بر سیاست‌های اقتصادی: رسانه‌های اقتصادی در ایران نقش مهمی در نقد و بررسی سیاست‌های اقتصادی دولت ایفا کرده‌اند. این رسانه‌ها با تحلیل و بررسی اقدامات دولت و ارائه نظرات کارشناسان، به ارزیابی کارآمدی این سیاست‌ها پرداخته و نقاط ضعف و قوت آنها را موردتوجه قرار داده‌اند.
- افزایش سواد اقتصادی: یکی از نقش‌های مهم رسانه‌های اقتصادی در ایران، افزایش سواد اقتصادی جامعه بوده است. با این حال، این تلاش‌ها به‌دلیل محدودیت‌های آموزشی و نبود برنامه‌های منسجم و هدفمند، هنوز به‌طور کامل به نتیجه نرسیده است.
- تأثیرگذاری بر تصمیم‌گیری‌های اقتصادی: رسانه‌های اقتصادی ایران توانسته‌اند تا حدی بر تصمیم‌گیری‌های اقتصادی افراد و شرکت‌ها تأثیر بگذارند. البته به‌دلیل نبود اعتماد کامل به صحت و دقت اطلاعات منتشرشده، این تأثیرگذاری همچنان محدود است.
رسانه‌های اقتصادی در ایران با مجموعه‌ای از تهدیدها و تحدیدها روبه‌رو هستند که مانع از تحقق کامل اهداف آنها شده است. این محدودیت‌ها شامل موارد زیر است؛
- نبود شفافیت و محدودیت‌های دسترسی به اطلاعات: یکی از چالش‌های اصلی رسانه‌های اقتصادی در ایران، محدودیت در دسترسی به اطلاعات دقیق و معتبر است. فقدان شفافیت در برخی از حوزه‌های اقتصادی و نبود داده‌های آماری دقیق، موجب شده رسانه‌ها نتوانند تحلیل‌های کامل و عمیقی ارائه دهند.
- محدودیت‌های قانونی و نظارتی: رسانه‌های اقتصادی در ایران با محدودیت‌های قانونی و نظارتی متعددی مواجه هستند که ممکن است به سانسور، خودسانسوری یا محدودیت در انتشار اطلاعات منجر شود. این محدودیت‌ها می‌تواند از اعتماد عمومی به رسانه‌ها کاسته و تأثیرگذاری آنها را کاهش دهد.
- فشارهای سیاسی و اقتصادی: رسانه‌های اقتصادی در ایران ممکن است گاها و در مواردی تحت فشارهای سیاسی و اقتصادی قرار گیرند. این فشارها می‌تواند شامل پرونده‌سازی‌های امنیتی یا قضایی، تهدیدهای مالی و جانی، محدودیت‌های تبلیغاتی و دخالت‌های سیاسی در کار رسانه‌ها باشد. این شرایط موجب کاهش استقلال و بی‌طرفی رسانه‌ها و کاهش کیفیت محتوا می‌شود.
- رقابت ناعادلانه با رسانه‌های دولتی و شبه‌دولتی: رسانه‌های خصوصی اقتصادی در ایران اغلب با رقابت ناعادلانه از سوی رسانه‌های دولتی و شبه‌دولتی مواجه هستند که به‌دلیل دسترسی به منابع حمایتی، مالی، تبلیغاتی و اطلاعاتی بیشتر، توانایی بیشتری در تولید محتوا و جذب مخاطب دارند.
- چالش‌های مالی و اقتصادی: رسانه‌های اقتصادی در ایران به‌دلیل مشکلات مالی و اقتصادی، با چالش‌های جدی در تأمین منابع مالی لازم برای ادامه فعالیت‌های خود مواجه هستند. این مشکلات می‌تواند به کاهش کیفیت محتوا و کاهش توانایی رسانه‌ها در انجام تحقیقات و گزارش‌های عمقی منجر شود.
با وجود تهدیدهایی که رسانه‌های اقتصادی در ایران با آنها مواجه هستند، فرصت‌های متعددی نیز برای بهبود و توسعه این رسانه‌ها وجود دارد؛
- گسترش فضای دیجیتال و آنلاین: با گسترش فضای دیجیتال و افزایش دسترسی به اینترنت، رسانه‌های اقتصادی می‌توانند از این فرصت برای افزایش دامنه فعالیت‌های خود و جذب مخاطبان جدید بهره‌برداری کنند. استفاده از پلتفرم‌های دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی می‌تواند به افزایش تأثیرگذاری و دسترسی به مخاطبان گسترده‌تر کمک کند.
- افزایش توجه به مسائل اقتصادی: با افزایش توجه مردم و مسئولان به مسائل اقتصادی و تأثیر آنها بر زندگی روزمره، رسانه‌های اقتصادی می‌توانند از این فرصت برای ارائه تحلیل‌ها و گزارش‌های تخصصی و جلب‌توجه عمومی به مسائل کلیدی اقتصادی استفاده کنند.
- توسعه همکاری‌های بین‌المللی: رسانه‌های اقتصادی در ایران می‌توانند با ایجاد همکاری‌های بین‌المللی با رسانه‌های اقتصادی در دیگر کشورها، از تجربیات و دانش آنها بهره‌مند شده و کیفیت محتوا و تحلیل‌های خود را ارتقا دهند.
- استفاده از فناوری‌های نوین: امروزه با استفاده از فناوری‌های نوین مانند تحلیل داده‌های بزرگ (Big Data)، هوش مصنوعی و تحلیل‌های پیشرفته، رسانه‌های اقتصادی می‌توانند به ارائه تحلیل‌های دقیق‌تر و پیش‌بینی‌های اقتصادی کارآمدتر بپردازند.
- توجه به آموزش و افزایش سواد اقتصادی جامعه: رسانه‌های اقتصادی می‌توانند با تمرکز بر آموزش و افزایش سواد اقتصادی جامعه، به بهبود تصمیم‌گیری‌های مالی افراد و افزایش مشارکت عمومی در فرآیندهای اقتصادی کمک کنند.
وظایف قوای سه‌گانه و به‌ویژه دولت در حمایت از رسانه‌های اقتصادی
قوای سه‌گانه و به‌ویژه دولت ایران می‌تواند نقش مؤثری در حمایت از رسانه‌های اقتصادی داشته باشند تا این رسانه‌ها بتوانند به‌طور مؤثرتری در اقتصاد کشور نقش‌آفرینی کنند. وظایف هر یک از قبا و خصوصا دولت در این زمینه شامل موارد زیر است؛
- وظایف مجلس در حمایت از رسانه‌ها: علاوه براینکه مجلس با افزایش شفافیت و فراهم کردن دسترسی آزاد به اطلاعات اقتصادی می‌تواند به رسانه‌ها کمک کند تا به داده‌ها و اطلاعات دقیق و معتبر دسترسی داشته باشند، باید با وضع قوانین حمایتی روشن و شفاف، آزادی و مصونیت و استقلال رسانه‌ها و اهالی رسانه را تضمین کرده و با وضع قوانین تکمیلی در اختصاص بودجه حمایتی از رسانه‌های غیردولتی مستقل، زمینه توسعه فعالیت آزاد و قوی رسانه‌ها را فراهم کند. این اقدام می‌تواند به بهبود عملکرد اقتصادی کشور منجر شود. شایسته است مجلس شرایطی را فراهم کند که رسانه‌ها بتوانند بدون نگرانی از سانسور یا خودسانسوری، فشارهای امنیتی، سیاسی و اقتصادی، فعالیت و نقش‌آفرینی کنند.
- وظایف قوه قضاییه در حمایت از رسانه‌ها: رسانه‌ها به‌عنوان یکی از ارکان مقابله فرهنگی با فساد و رانت و اعمال خلاف قانون، علاوه بر روشنگری و پیشگیری از وقوع جرم، در ذات خود، چشم‌وچراغ سازمان‌های نظارتی و قضایی هستند و براساس رسالت خود، با رصد و نظارت بر جامعه و مکان‌هایی که در آنها فرصت‌های اقتصادی و رانت تجمیع شده و امکان تخلف و فساد بیشتر است، می‌توانند به‌عنوان ناظری بی‌طرف عمل کنند و با گزارش‌ها و اخبار مستند رسمی بر سلامت فرآیندهای اقتصادی موثر باشند. از این‌رو شایسته است قوه قضاییه متقابلا نسبت به حمایت از رسانه‌ها و اصحاب رسانه اعلام موضع کرده و آزادی و مصونیت مطبوعات و رسانه‌ها را به رسمیت بشناسد. قوه قضاییه باید شرایطی را فراهم کند تا رسانه‌ها بتوانند بدون نگرانی از فشارهای امنیتی، سیاسی و اقتصادی، نقش‌آفرینی کنند.
- افزایش شفافیت و دسترسی به اطلاعات: قوای سه‌گانه و به‌ویژه دولت باید با افزایش شفافیت و فراهم کردن دسترسی آزاد به اطلاعات اقتصادی، به رسانه‌ها کمک کنند تا به داده‌ها و اطلاعات دقیق و معتبر دسترسی داشته باشند. این اقدام می‌تواند به بهبود کیفیت تحلیل‌ها و گزارش‌های رسانه‌ای منجر شود.
- حمایت قانونی از استقلال رسانه‌ها: قوای سه‌گانه و به‌خصوص دولت باید با تصویب قوانین و مقررات مناسب، از استقلال و بی‌طرفی رسانه‌های اقتصادی حمایت کنند و از هرگونه دخالت سیاسی یا اقتصادی در کار رسانه‌ها جلوگیری کنند. این حمایت‌ها می‌تواند به افزایش اعتماد عمومی به رسانه‌ها و تقویت نقش نظارتی آنها منجر شود.
- حمایت مالی و اقتصادی: قوای سه‌گانه و به‌ویژه دولت می‌توانند با ارائه تسهیلات مالی و اقتصادی به رسانه‌های اقتصادی، به آنها در مواجهه با چالش‌های مالی و اقتصادی کمک کنند. این حمایت‌ها می‌تواند شامل معافیت‌های مالیاتی، تسهیلات اعتباری و حمایت از پروژه‌های تحقیقاتی باشد.
- تشویق به نوآوری و استفاده از فناوری‌های نوین: دولت می‌تواند با حمایت از نوآوری و استفاده از فناوری‌های نوین در رسانه‌های اقتصادی، به ارتقاء کیفیت و تأثیرگذاری این رسانه‌ها کمک کند. این حمایت‌ها می‌تواند شامل ارائه تسهیلات مالی و فنی برای استفاده از فناوری‌های پیشرفته باشد.
- تشویق به همکاری‌های بین‌المللی: دولت می‌تواند با ایجاد بسترهای مناسب، رسانه‌های اقتصادی را به همکاری‌های بین‌المللی تشویق کند. این همکاری‌ها می‌تواند شامل تبادل اطلاعات، برگزاری کنفرانس‌ها و همایش‌های بین‌المللی و ایجاد ارتباطات با رسانه‌های اقتصادی خارجی باشد. از طریق این همکاری‌ها، رسانه‌های اقتصادی می‌توانند از تجربیات و دانش جهانی بهره‌برداری کرده و تحلیل‌ها و گزارش‌های خود را به استانداردهای بین‌المللی نزدیک کنند.
- برگزاری دوره‌های آموزشی و افزایش توانمندی‌های حرفه‌ای: دولت می‌تواند با حمایت از برگزاری دوره‌های آموزشی تخصصی برای خبرنگاران و تحلیلگران اقتصادی، به افزایش سطح دانش و مهارت‌های حرفه‌ای آنها کمک کند. این اقدام می‌تواند به ارتقاء کیفیت گزارش‌های اقتصادی و افزایش توانمندی رسانه‌ها در تحلیل دقیق و جامع مسائل اقتصادی منجر شود.
- حمایت از رسانه‌های مستقل: یکی از راهکارهای مهم قوای سه‌گانه و به‌خصوص دولت، برای تقویت رسانه‌های اقتصادی، حمایت از رسانه‌های مستقل غیردولتی است. این حمایت می‌تواند شامل ارائه کمک‌های مالی، ایجاد زیرساخت‌های مناسب و حفاظت از حقوق آنها باشد. حمایت از رسانه‌های مستقل به‌ویژه در کشورهای دارای نظام‌های اقتصادی پیچیده و در حال توسعه می‌تواند به افزایش تنوع دیدگاه‌ها و جلوگیری از یک‌جانبه‌گرایی و توسعه اقتصادی کمک کند. شایسته است، دولت شرایطی را فراهم آورد تا رسانه‌ها بتوانند بدون نگرانی از فشارهای گوناگون، فعالیت و نقش‌آفرینی کنند.
در کشورهای موفق، رسانه‌های اقتصادی به‌عنوان یکی از ارکان اصلی تحقق شفافیت، ارتقاء سطح دانش اقتصادی جامعه و نظارت بر عملکرد دولت و بخش خصوصی شناخته می‌شوند. به‌عنوان‌مثال؛
- ایالات‌متحده آمریکا: رسانه‌های اقتصادی در این کشور مانند The Wall Street Journal و Bloomberg به‌طور مستقل و قدرتمند عمل می‌کنند و به‌دلیل دسترسی آزاد به اطلاعات و حمایت‌های قانونی قوی، توانسته‌اند نقش موثری در نقد و بررسی سیاست‌های اقتصادی، تحلیل بازارها و افزایش سواد اقتصادی ایفا کنند. دولت ایالات‌متحده با تصویب قوانین حمایت از آزادی بیان، شرایطی را فراهم کرده که رسانه‌ها بتوانند بدون نگرانی از سانسور یا فشارهای سیاسی فعالیت کنند.
- آلمان: رسانه‌های اقتصادی آلمان مانند Handelsblat و Frankfurter Allgemeine Zeitung نیز نقش بسیار فعالی در تحلیل‌های اقتصادی و بررسی سیاست‌های اقتصادی دولت ایفا می‌کنند. حمایت‌های قانونی از استقلال رسانه‌ها و وجود فضای شفاف و آزاد اطلاعاتی در این کشور، به رسانه‌های اقتصادی اجازه داده به‌طور مؤثر در فرآیندهای اقتصادی نقش‌آفرینی کنند.
- ژاپن: در ژاپن، رسانه‌های اقتصادی مانند Nikkei به دلیل دسترسی به اطلاعات دقیق و معتبر و حمایت‌های دولت از استقلال رسانه‌ها، توانسته‌اند به یکی از منابع اصلی تحلیل‌های اقتصادی در سطح بین‌المللی تبدیل شوند. دولت ژاپن با حمایت از شفافیت و ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای فعالیت رسانه‌ها، به توسعه نقش رسانه‌های اقتصادی در این کشور کمک کرده است.
رسانه‌های اقتصادی در ایران با وجود چالش‌ها و محدودیت‌های فراوان، توانسته‌اند نقش مؤثری در اطلاع‌رسانی و تحلیل مسائل اقتصادی ایفا کنند. قطعا برای تحقق کامل این نقش، نیاز به حمایت‌های بیشتر از سوی دولت و ایجاد بسترهای مناسب برای فعالیت آزاد و مستقل رسانه‌ها وجود دارد. افزایش شفافیت، حمایت قانونی از استقلال رسانه‌ها، تقویت زیرساخت‌های مالی و فنی و تشویق به استفاده از فناوری‌های نوین می‌تواند به ارتقاء کیفیت و تأثیرگذاری رسانه‌های اقتصادی در ایران کمک کند.
با مقایسه عملکرد رسانه‌های اقتصادی در ایران و کشورهای موفق، می‌توان دریافت که یکی از کلیدهای موفقیت این رسانه‌ها در کشورهای پیشرفته، دسترسی آزاد به اطلاعات، مصونیت‌ها و حمایت‌های قانونی قوی از آزادی بیان و استقلال رسانه‌ها و وجود زیرساخت‌های مناسب برای فعالیت رسانه‌ای است. دولت ایران می‌تواند با اتخاذ سیاست‌های مشابه، به تقویت رسانه‌های اقتصادی و درنتیجه بهبود فرآیندهای اقتصادی و افزایش شفافیت و اعتماد عمومی کمک کند. آیین چراغ خاموشی نیست. نویسنده در این سلسله یادداشت ها می‌کوشد تا در حد مقدورات و بضاعت، روشنایی بخش راه تحول و توسعه فردای ایران باشد.
