آلفرد نوبل را در زمان حیاتش به‌عنوان خالق دینامیت می‌شناختند اما امروزه او را به بنیادی می‌شناسند که پایه‌گذاری کرد تا هر سال جایزه‌ای هم‌نام خودش را به بهترین ذهن‌های چند رشته مختلف اعطا کنند.
نوبل علاوه‌بر اختراع دینامیت و تأسیس کمیته جایزه نوبل، در دیگر حوزه‌های صنعت مواد منفجره نیز دستاوردهایی کسب کرد. در این مقاله زندگی‌نامه آلفرد نوبل را مرور می‌کنیم و با دستاوردهای او آشنا می‌شویم.
«آلفرد برنهارد نوبل» (Alfred Bernhard Nobel) ۲۱ اکتبر ۱۸۳۳ در استکهلم سوئد متولد شد. پدرش، «ایمانوئل»، و مادرش، «آندریتا آلسل نوبل»، (Andrietta Ahlsell Nobel) نام داشتند. آلفرد از طریق مادرش یکی از نوادگان «اولاوس رودبک» (Olaus Rudbeck)، دانشمند بزرگ سوئدی در قرن هفدهم، به حساب می‌آید.
پدر آلفرد سازنده، صنعتگر و مخترع برجسته سوئدی بود که دروس مهندسی را به پسرش آموخت. وقتی آلفرد ۹ سال داشت، همراه خانواده به سنت پترزبورگ روسیه نقل‌مکان کرد. قرار بود پدرش آنجا سرپرست ساخت معدن زیردریایی باشد که طرح آن را ریخته بود.
نوبل عمدتاً زیر دست معلمان خصوصی آموزش می‌دید. ۱۶ ساله که بود، به زبان‌های انگلیسی، فرانسوی، آلمانی، روسی و سوئدی مسلط بود و در زمینه شیمی آموزش دیده بود.
نوبل در ادامه برای تحصیل شیمی به فرانسه رفت. سال ۱۸۵۰ عازم پاریس شد و پس از پایان تحصیلات خود از آنجا به ایالات متحده رفت و ۴ سال مشغول کار و تحصیل بود. نوبل در آمریکا زیرنظر «جان اریکسون» (John Ericsson)، دانشمند و مهاجر سوئدی که مشغول ساخت کشتی جنگی زرهی بود، کار کرد.
او سپس به سنت پترزبورگ بازگشت تا در کارخانه پدرش کار کند اما این همکاری خیلی ادامه نداشت؛ زیرا سال ۱۸۵۹ پدر آلفرد نوبل ورشکسته شد.
قرن‌ها، باروت قوی‌ترین ماده منفجره دنیا بود تا اینکه «آسکانیو سوبررو» (Ascanio Sobrero)، شیمی‌دان ایتالیایی، سال ۱۸۴۷ ماده منفجره‌ای را کشف کرد که امروزه «نیتروگلیسرین» (nitroglycerin) نام دارد.
سوبررو از شاگردان «تئوفیل-ژول پلوز» (Théophile-Jules Pelouze)، شیمی‌دان فرانسوی، بود که روی «پنبه اسحله» کار میکرد. پنبه اسلحه را امروز «نیتروسلولز» (nitrocellulose) می‌نامند.
نیتروسلولز را سال ۱۸۳۲ «کریستین فریدریش شوئنباین» (Christian Friedrich Schönbein)، شیمی‌دان آلمانی و کاشف اوزون، در انفجاری تصادفی و تماشایی کشف کرد. او پیش‌بند پنبه‌ای خود را که از آن برای پاک‌کردن اسید نیتریک و سولفید استفاده کرده بود، کنار شومینه قرار داده بود که پس از انفجاری بسیار نورانی آتش گرفت.
البته پنبه اسلحه بسیار خطرناک‌تر و ناپایدارتر از آن بود که بشود آن را جایگزین باروت کنند. (در بسیاری از انفجارهای بزرگی که در کارخانه‌های شیمیایی رخ می‌دهند، نیتروسلولز نقش دارد.)
دستاورد سوبررو آن بود که کربوهدرات ساده‌تری، گلیسرین سه‌کربنی شیرین، را نیتراته کرد. نیتروگلیسرین نتیجه چنین انفجاری بود و آن‌قدر ناایمن بود که سوبررو مدتی اختراعش را مخفی کرد و به نزدیکان خود به‌شدت توصیه میکرد از آن اجتناب کنند.
نوبل پس از ورشکستگی پدرش دوباره به سوئد بازگشت. بلافاصله پس از اقامت در سوئد هشدارهای سوبررو را نادیده گرفت و به‌دنبال راهی بود تا نیتروگلیسرید را پایدار و ایمن کند و ماده منفجره نیتروگلیسرین او توانست با غوطه‌ورکردن آن در کیزلگور به این مهم دست پیدا کند و اینجا بود که دینامیت و ثروت‌اندوزی بی‌اندازه نوبل آغاز شد.
نوبل صلح‌طلب پیش‌بینی میکرد این مواد انفجاری در آینده موجب جنگ‌هایی بسیار ویرانگر شوند اما به ساخت آن ادامه داد. درنهایت نیز مشخص شد شناخت او از طبیعت انسان‌ها درست بوده است.
سال ۱۸۶۴، کمی پس از اینکه نوبل توانست تولید انبوه این ماده را آغاز کند، کارخانه‌اش منفجر شد. در این حادثه، ۵ نفر کشته شدند که یکی از آنها امیل، کوچک‌ترین برادر آلفرد، بود.
دولت سوئد پس‌ازاین حادثه آلفرد نوبل را از بازگشایی کارخانه‌اش منع کرد اما نوبل به آزمایش روی نیتروگلیسرین ادامه داد تا بتواند این ماده را ایمن‌تر کند و درنهایت کشف کرد «کیزلگور» (Kieselguhr) یا «خاک دیاتومه» می‌تواند نیتروگلیسیرین را به‌کلی در خود جذب کند. (کیزلگور نوعی خاک است که از بقایای فسیل‌شده «دیاتوم‌ها» یا جلبک‌های تک‌سلولی سخت‌پوست به دست می‌آید.)
این ترکیب کیزلگور و نیتروگلیسرین را می‌شد به‌طور ایمن جابه‌جا و استفاده کرد. آلفرد نوبل ترکیب خودش را دینامیت نامید. پس‌ازآن چاشنی انفجاری برای دینامیت طراحی و ساختار شیمیایی آن را در چند کشور ثبت کرد؛ ازجمله بریتانیا (۱۸۶۷) و ایالات متحده (۱۸۶۸).
آلفرد نوبل پس از این کشف، به کار روی مواد منفجره ادامه داد. او سال ۱۸۶۷ ساختار «ژلاتین انفجاری» را منتشر کرد. این ماده شکل قوی‌تر دینامیت است که حساسیت کمتری به شوک و رطوبت دارد و در برابر آب نیز مقاوم است.
نوبل ۱۸۸۷ «بالیستیت» (Ballistite) را اختراع کرد که آن را «پودر انفجاری نوبل» نیز نامید. این ماده منفجره که ترکیبی از نیتروگلیسرین، نیتروسلولز و کافور است، تقریباً هیچ دودی نداشت.
او اختراعات خود در حوزه انفجار را با ساخت چاشنی‌های انفجاری پیشرفته تکمیل کرد. این چاشنی‌ها می‌توانستند در برابر آتش مقاومت کنند.
نوبل پس از این اختراعات در حوزه مواد انفجاری سراغ حوزه‌های دیگر رفت. نوآوری‌های آخر او در زمینه‌های الکتروشیمی، اپتیک، زیست‌شناسی و فیزیولوژی بودند.
کشف‌های فراوان آلفرد نوبل و میدان‌های نفتی‌ای که در روسیه داشت، او را مردی بسیار ثروتمند کرده بود. او هیچ‌گاه ازدواج نکرد و در تمام زندگی‌اش صلح‌طلب متعهدی باقی ماند و با هدف گسترش صلح سفرهای بسیاری انجام داد.
آلفرد نوبل ۱۰ دسامبر ۱۸۹۶، در ۶۳ سالگی از دنیا رفت. او پس از مرگ تقریباً تمام املاک و دارایی‌های خود را برای بنیادی که برای اعطای جایزه تأسیس کرده بود، به جا گذاشت. این جایزه به گفته نوبل باید به کسانی اعطا می‌شد که «طی سال گذشته بیشترین منفعت را به بشریت رسانده‌اند.»
از سال ۱۹۰۱، جایزه نوبل سالانه در 5 رشته اعطا می‌شود: صلح، ادبیات، فیزیولوژی یا پزشکی، شیمی و فیزیک. سال ۱۹۶۸، بانک سوئد تأمین مالی ششمین جایزه را که جایزه اقتصاد بود، برعهده گرفت.
آکادمی سلطنتی علوم سوئد هر ساله برنده‌های جایزه‌های فیزیک و شیمی را انتخاب می‌کند و انتخاب برنده جایزه نوبل پزشکی بر عهده مؤسسه پزشکی سلطنتی کارولین (Royal Caroline Medical Institute) است. آکادمی سوئد برنده جایزه ادبیات را برمی‌گزیند و پارلمان نروژ مسئولیت انتخاب دریافت‌کننده جایزه صلح را برعهده دارد.
سال ۱۹۹۴، اتحادیه بین‌المللی شیمی محض و کاربردی (IUPAC) عنصر شماره ۱۰۲ در جدول تناوبی مندلیف را «نووبلیم» نامید. بااینکه اعتراض‌هایی به این نامگذاری شد (این نام با نامی که کاشفان عنصر ۱۰۲ در نظر داشتند، متفاوت بود.) اما نوبلیم با علامت No همچنان در جدول عناصر وجود دارد و تثبیت شده است.
در این مقاله با زندگی‌نامه آلفرد نوبل و دستاوردهای او آشنا شدیم. نوبل نقش بزرگی در توسعه مواد منفجره کارآمد و قوی داشت. بااینکه این مواد طبق پیش‌بینی و نگرانی نوبل موجب جنگ‌های کشنده و ویرانگری شدند، دینامیت کاربرد بسیاری در صنایعی همچون معدن داشت که کیفیت زندگی انسان‌ها را دگرگون کردند.
اختراع نوبل انتهای راهی بود که شیمیدانهای قرن نوزدهم از مدت‌ها پیش از او آغاز کرده بودند تا ماده منفجره بسیار قوی‌تر و کارآمدتری از باروت بسازند که درعین‌حال ایمن باشد. نوبل با اختراع دینامیت این تلاش‌ها را به اوج رساند و از این راه ثروت هنگفتی به دست آورد. او این ثروت را وقف فعالیت‌های صلح‌طلبانه و درنهایت تأسیس بنیاد جایزه نوبل کرد؛ بنیادی که امروز یاد او را زنده نگه داشته است.
نوبل توانست راهی برای استفاده و جابهجایی ایمن ماده منفجره نیتروگلیسرین پیدا کند که آن را دینامیت نامگذاری کرد.
نوبل ابتدا میخواست اختراع خود را «پودر ایمنی نوبل» بنامد اما درنهایت کلمه «دینامیت» را انتخاب کرد که برگرفته از واژه یونانی δύναμις (دینامیس) به معنی قدرت است.
نوبل در تمام عمر خود صلحطلبی واقعی بود و نگران استفاده نابجا از اختراعش بود. همچنین ازآنجاکه شیمیدانهای دیگری نیز روی مواد منفجره کار میکردند، احتمالاً اگر نوبل دینامیت را اختراع نمیکرد، بهزودی دانشمند دیگری این ماده را اختراع میکرد. البته نوبل دستی در تولید و فروش سلاح داشت؛ به همین علت برخی از منتقدان نوبل میگفتند او بنیاد نوبل را بهمنظور بهبود شهرت خودش ایجاد کرد.
