حوزه جغرافیایی استان ایلام در بخش غربی زاگرس، در ادوار پیش از تاریخ و اعصار اسلامی همچنان بلاانقطاع تداوم تاریخی داشته است. نقشه فعلی استان، محدوده‌ای را دربرمی‌گیرد که رشته کبیرکوه در بخش غربی زاگرس منطقه را به دو قسمت در جهت شمال غرب به جنوب شرق تقسیم و دو حوزه جغرافیایی در شمال و جنوب و یک حوزه مرکزی بر فراز ارتفاعات میانی منطقه به‌وجود آورده است. جریان رودخانه دائمی و پرآب سیمره و شعبات آن در امتداد کبیرکوه از یک‌سو و رودخانه‌های پرآب و متعددی نظیر گنگیر ایوان، کنجان‌چم مهران، میمه زرین‌آباد و دویرج دهلران که مجموعا از دامنه‌های جنوبی رشته کوه‌های منطقه جاری و به سمت دشت‌های حاشیه‌ای غرب سلسله جبال زاگرس جریان دارند زمینه‌های مناسبی برای استقرار مداوم بشر نخستین تا به امروز ایجاد کرده است، این شرایط خاص جغرافیایی باعث حضور تمدن‌های کهن در اعصار مختلف تاریخ شده است. دره هلیلان شمالی‌ترین بخش از مناطق شهرستان چرداول از توابع استان ایلام است که در ساحل غربی رود سیمره واقع شده است. براساس بررسی‌های باستان‌شناسی بیش از ۱۶۰محوطه باستانی و تاریخی فقط در این محدوده از ادوار کهن بر جای مانده است. تپه‌های گوران، کزآباد، سرچم و غارهایی نظیر مرگرگلان و غیره از جمله آثار شاخص این منطقه به‌شمار می‌آیند. یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد در این ناحیه از زاگرس در استان ایلام، از استقرارگاه‌های انسان یا به عبارتی انسان ابزارساز از حدود یکصد هزار سال پیش آثار چون تبرهای سنگی ساطوری و دیگر ابزارهای سنگی که با پیشرفت شیوه‌های تولید و توزیع محصول تحول یافته، به‌دست آمده است.
ساکنان هلیلان پس از پشت سرگذاردن دوران اولیه استقرار و آشنایی به کشاورزی دیم به مرحله کشاورزی آبی نزدیک و به اهلی کردن گاو و گوسفند و بز و اسب پرداخته‌اند که در تاریخ انقلاب کشاورزی و دامپروی بشر نقش کلیدی داشته است. کشف نمونه‌های بی‌شماری از تیغه‌های سنگی و ابزارهای فرهنگی عصر معروف به «صنایع سنگ» در این حوزه تمدنی دلیل محکمی بر گسترش و رشد فزاینده فرهنگی و توسعه نظام استقرار و یکجانشینی در دهکده‌ها و شهرنشینی این ناحیه از کشور ایران است.
شهرستان دهلران در بخش جنوبی استان ایلام نیز به لحاظ کشف آثار با ارزش تاریخی و تمدنی نسبت به ناحیه کوهستانی، یک حوزه فرهنگی مستقل در جنوب غربی فلات ایران به شمار می‌رود در واقع زندگی و استقرار و آثار حیات بشر در این حوزه فرهنگی و جلگه رسوبی که با آبرفت‌های زمین‌ساختی حاصل از منابع آب نواحی کوهستانی زاگرس موجبات تجربه‌اندوزی و پیشرفت تکنولوژی در سیستم تولید و توزیع محصول‌شده را نباید دست کم بگیریم. حوزه رودخانه‌های میمه و دویرج در محدوده موسیان و دهلران که باید به نام «بین النهرین صغیر» از آن یاد کرد در حد فاصل و پیوسته به جلگه‌های خوزستان و سرزمین بین‌النهرین است. پیشرفت‌های قابل توجه در صنایع سنگی و تهیه ابزارهای مورد نیاز ساکنان منطقه در دوران پیش از تاریخ و دوره‌های بعدی آن، چنان قابل توجه و درخور تامل است که گویی انقلابی عظیم در تحول نظام زندگی اجتماعی انسان به وقوع پیوسته است.
شیوه ابزارسازی، نظام تولید و توزیع و مبادله محصولات بومی یا سایر مناطق، ذخیره مواد غذایی، ایجاد سکونتگاه و خانه‌سازی منظم، ابتکار و خلاقیت در تهیه مصالح و مواد ساختمانی، تهیه انواع ظروف سفالی و سنگی، تحول در امر بهره‌گیری از منابع آب برای کشاورزی و اهلی کردن دانه‌های گندم و جو و عدس، اهلی کردن حیوانات و بهره‌گیری از مواد کانی و معدنی نظیر قیر طبیعی برای عایق‌بندی و... از جمله تحولات تمدنی ساکنان دهلران و موسیان و نواحی هم جوار در مقاطع زمانی یادشده هستند. کاوش‌های علمی تپه پیش از تاریخ گلان در حوزه فرهنگی شهرستان مهران (دشت گلان) اطلاعات جدیدی از زندگی انسان در دوران آغاز کشاورزی و زندگی دامپروری آغازین اطلاعات جدیدی به‌دست داده است. انسان‌های ساکن در محدوده استان ایلام در این مرحله خود را آماده ورود به دوره‌ای می‌کنند که به نام دوره شهرنشینی یا اختراع خط از آن یاد می‌شود و این تحول بنیادی و اساسی و سرنوشت‌ساز با عنوان دوره آغاز ادبیات قابل شناسایی و طبقه‌بندی بوده و می‌توان به یکی از مراکز این فرهنگ در چگا آهوان در حوزه شهرستان مهران و دشت هیژدانه اشاره کرد.
در واقع می‌توان پس از اختراع خط و انقلاب شهری‌گری اولین طلیعه تکنولوژی را به قولی دستیابی به فلز آلیاژی مفرغ یا برنز دانست که در حوزه لرستان و منطقه فعلی ایلام اتفاق افتاده و در تاریخ هنر فلزکاری جهان برای خود جایگاه ویژه‌ای را تحصیل کرده و به «برنز یا مفرغ‌های لرستان» معروف شده است.
بنابراین ما به‌طور نسبی با سرنوشت حیات انسان و تحولات تمدنی در محدوده جغرافیایی استان ایلام از حدود ۱۰۰هزار سال پیش تا ۸هزار سال قبل و نیز با شناخت بقایای تمدنی و فرهنگی در دوره‌های بعدی تا امروز آشنا شده‌ایم و براین باوریم که با شناخت بیشتر این منطقه از ایران به لحاظ اینکه پل ارتباطی بین فلات مرکزی و سرزمین میان‌رودان یا با دیدی وسیع‌تر ارتباط‌دهنده شرق و غرب در جهان باستان بوده است در جهت هویت تاریخی این سرزمین گام ارزشمندی برداشته شود.
دکتر حبیب‌الله محمودیان
عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی ایلام
