در جهان امروز، آموزش عالی به یکی از ارکان اصلی پیشرفت فردی و اجتماعی تبدیل شده است. دسترسی به دانشگاه، نه‌تنها فرصتی برای بهبود کیفیت زندگی فردی بلکه ابزاری برای توسعه اقتصادی و کاهش نابرابری‌های اجتماعی است. با این‌حال، مشکلات مالی همچنان یکی از موانع اصلی بر سر راه بسیاری از جوانان، به‌ویژه دانشجویان کم‌بضاعت در سراسر جهان، محسوب می‌شود.
طبق آمار یونسکو، تنها ۳۵ درصد از جوانان در کشورهای کم‌درآمد به آموزش عالی دسترسی دارند، درحالی که این رقم در کشورهای پردرآمد به بیش از ۷۰ درصد می‌رسد. در عین حال، حتی در کشورهای توسعه‌یافته نیز دانشجویان کم‌بضاعت با چالش‌های مالی فراوانی مواجه هستند. مطالعه‌ای از دانشگاه استنفورد نشان داده است که بیش از ۴۰ درصد از دانشجویان آمریکایی در طول دوران تحصیل خود با نداشتن امنیت مالی مواجه می‌شوند. این وضعیت باعث شده است که بسیاری از دانشگاه‌ها و دولت‌های جهان، سیاست‌هایی را برای کاهش این نابرابری‌ها تدوین کنند که در ادامه از آن‌ها نام برده می‌شوند.
۱. دانشگاه‌های ایالات متحده
در ایالات متحده، دانشگاه‌هایی مانند هاروارد (Harvard University) و ییل (Yale University) سیستم‌های مالی گسترده‌ای برای حمایت از دانشجویان کم درآمد طراحی کرده‌اند.
دانشگاه هاروارد: بیش از ۶۰ درصد از دانشجویان این دانشگاه بورسیه تحصیلی دریافت می‌کنند. خانواده‌هایی که درآمد سالانه آن‌ها کمتر از ۷۵ هزار دلار است، تقریباً هیچ هزینه‌ای برای شهریه پرداخت نمی‌کنند.
دانشگاه استنفورد (Stanford University): این دانشگاه سیاستی دارد که شهریه را برای خانواده‌هایی با درآمد کمتر از ۱۵۰ هزار دلار کاهش می‌دهد و برای درآمدهای زیر ۷۵ هزار دلار کاملاً رایگان است.
۲. دانشگاه‌های اروپا
دانشگاه آکسفورد، بریتانیا (Oxford University): بورسیه "Reach Oxford Scholarship" به دانشجویان کشورهای درحال‌توسعه ارائه می‌شود که علاوه بر پوشش شهریه، هزینه‌های زندگی و سفر را نیز تأمین می‌کند.
دانشگاه‌های اسکاندیناوی: در کشورهایی مانند سوئد، نروژ و فنلاند، تحصیل در دانشگاه‌ها رایگان است و دانشجویان حتی می‌توانند کمک‌هزینه زندگی دریافت کنند.
۳. دانشگاه‌های آسیا
دانشگاه ملی سنگاپور (NUS): این دانشگاه برنامه‌های کارآموزی ویژه‌ای برای دانشجویان کم برخوردار اجرا می‌کند که به آن‌ها امکان می‌دهد بخشی از هزینه‌های تحصیل خود را تامین کنند.
چین: دولت چین بورسیه‌های گسترده‌ای برای دانشجویان مناطق روستایی ارائه کرده است که شامل هزینه تحصیل، اقامت، و حتی مخارج روزمره می‌شود.
۴. دانشگاه‌های کانادا
دانشگاه تورنتو (University of Toronto ): این دانشگاه برنامه‌ای به نام UTAPS دارد که تضمین می‌کند هیچ دانشجویی به دلیل مشکلات مالی از تحصیل باز نماند. این برنامه شامل ترکیبی از وام‌های دولتی، کمک‌های دانشگاهی و بورسیه‌های خصوصی است.
در ایران نیز دانشگاه‌ها و دولت اقداماتی مانند ارائه وام‌های دانشجویی، خوابگاه‌های دولتی و تخفیف شهریه در دانشگاه‌های غیردولتی را برای حمایت از دانشجویان کم‌بضاعت انجام می‌دهند، اما به نظر می‌رسد که این دست از اقدامات ناکافی به نظر می‌رسد و موانع مالی همچنان مانعی بر سر راه تحصیل بسیاری از دانشجویان است.
وام‌های دانشجویی: صندوق رفاه دانشجویان به ارائه وام‌های تحصیلی، خوابگاهی و تغذیه‌ای می‌پردازد، اما این وام‌ها اغلب تنها بخش کوچکی از هزینه‌های واقعی دانشجویان را پوشش می‌دهد.
خوابگاه‌های دولتی: ارائه خوابگاه‌های ارزان‌قیمت یکی از اقدامات اصلی است، اما تعداد محدود این خوابگاه‌ها و کیفیت پایین برخی از آن‌ها همچنان مشکل‌ساز است.
تخفیف شهریه در دانشگاه‌های غیردولتی: برخی دانشگاه‌های آزاد و غیرانتفاعی به دانشجویان کم‌بضاعت تخفیف‌هایی ارائه می‌دهند، اما این تخفیف‌ها معمولاً نیاز به تایید اسناد مالی پیچیده دارد که خود مانعی برای دسترسی به این حمایت‌ها ایجاد می‌کند.
اما چرا این موضوع پرداختن به آن اهمیت دارد؟ در واقع، سرمایه‌گذاری بر روی دانشجویان با توان مالی پایین نه‌تنها به عدالت اجتماعی کمک می‌کند، بلکه از منظر اقتصادی نیز سودآور است. افزایش بهره‌وری نیروی کار، کاهش فقر و تقویت اقتصاد ملی از دیگر مواردی است که به موجب توجه و سرمایه گذاری بر روی دانشجویان کم درآمد حاصل می‌شود.
در چنین شرایطی، آموزش عالی منجر به ایجاد نیروی کار متخصص‌تر و بهره‌ورتر می‌شود. فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها شانس بیشتری برای یافتن مشاغل با درآمد بالا دارند که این امر می‌تواند چرخه فقر را بشکند و در نهایت دسترسی گسترده‌تر به آموزش عالی می‌تواند به افزایش تولید ناخالص داخلی و تقویت نوآوری در کشور منجر شود.
بر اساس مدل‌های جهانی بیان شده، می‌توان راهکارهایی را مانند گسترش سیستم بورسیه‌های تحصیلی، ساده‌سازی فرآیند درخواست وام و کمک مالی، همکاری با بخش خصوصی، استفاده از فناوری برای شفافیت و اطلاع‌رسانی و کاهش هزینه‌های تحصیل در دانشگاه‌های غیردولتی برای سهولت بخشیدن به شرایط تحصیلی دانشجویان با توان مالی پایین در سیستم آموزش عالی ایران ارائه کرد که در ادامه به آن‌ها می‌پردازیم.
۱. گسترش سیستم بورسیه‌های تحصیلی
ایجاد بورسیه‌های تحصیلی ویژه برای دانشجویان مناطق محروم یا رشته‌های خاص که هزینه‌های تحصیل و زندگی را پوشش دهد، مشابه بورسیه‌های ارائه‌شده در آکسفورد یا چین.
۲. ساده‌سازی فرآیند درخواست وام و کمک مالی
فرآیندهای پیچیده وام‌دهی باید ساده شود و دسترسی به اطلاعات شفاف‌تر گردد. برای مثال، تجربه‌ای مشابه برنامه FAFSA در ایالات متحده می‌تواند مفید باشد.
۳. همکاری با بخش خصوصی
دانشگاه‌ها می‌توانند با شرکت‌های خصوصی برای ارائه بورسیه یا فرصت‌های کارآموزی همکاری کنند. به‌عنوان مثال، دانشگاه ملی سنگاپور با شرکت‌های بزرگ برای ایجاد شغل‌های پاره‌وقت دانشجویی مشارکت می‌کند.
۴. استفاده از فناوری برای شفافیت و اطلاع‌رسانی
ایجاد پلتفرم‌های آنلاین برای ارائه اطلاعات جامع در مورد فرصت‌های مالی مشابه برنامه‌های موجود در کانادا و آمریکا.
اجرای این راهکارها نیازمند تأمین بودجه کافی و تغییرات ساختاری در سیستم آموزشی است، همچنین افزایش هزینه‌های زندگی در شهرهای بزرگ ایران یکی از موانع اصلی است که باید در سیاست‌گذاری‌ها مدنظر قرار گیرد.
دسترسی عادلانه به آموزش عالی نه‌تنها یک حق اساسی انسانی است، بلکه ابزاری قدرتمند برای توسعه پایدار و کاهش نابرابری‌ها به‌شمار می‌رود. تجربه‌های موفق جهانی نشان می‌دهد که با برنامه‌ریزی صحیح و استفاده از منابع موجود می‌توان موانع مالی را کاهش داد. در ایران نیز با اجرای اصلاحات ساختاری، ساده‌سازی فرآیندهای حمایتی و بهره‌گیری از تجربیات بین‌المللی می‌توان به بهبود وضعیت دسترسی دانشجویان کم‌بضاعت کمک کرد. این اقدامات نه‌تنها به نفع دانشجویان، بلکه به سود جامعه و اقتصاد کشور خواهد بود.
منابع:
Brookings Institution
U.S. Department of Education
UNESCO Global Education Report
سایت رسمی دانشگاه‌های Harvard، Oxford و Toronto
الهه جلالی
انتهای پیام
