زنده یاد دکتر سعید کاظمی آشتیانی، در نخستین روز از فروردین ۱۳۴۰ در تهران به دنیا آمد. آثار نبوغ از همان سنین نوجوانی و جوانی در وی قابل مشاهده بود. به طوری که در سال ۱۳۵۸ در همان سن ۱۸ سالگی هم زمان با ورود به دانشگاه، در هنرستان پیام امید به تدریس ادبیات و بینش اسلامی می‌پرداخت.
سال ۱۳۵۸ در رشته فیزیوتراپی دانشگاه علوم پزشکی ایران پذیرفته شد. تعطیلی دانشگاه‌ها به علت انقلاب فرهنگی و حضوری وی در جبهه‌های نبرد طی آن سال‌ها موجب شد پس از ۱۱ سال سرانجام در سال ۱۳۶۹ با اخذ مدرک کارشناسی ارشد رشته فیزیوتراپی از دانشکده علوم توانبخشی فارغ التحصیل شود.
در سال ۱۳۶۱ با همکاری دو تن از همکارانش جهاد گروه پزشکی را در دانشگاه علوم پزشکی ایران تأسیس کرد. این گروه هسته اولیه جهاد دانشگاهی علوم پزشکی ایران بود که در سال ۱۳۶۵ شکل گرفت و دکتر کاظمی تا سال ۱۳۷۰ عهده‌دار مسئولیت بخش طرح‌ها و تحقیقات آن بود. از سال ۱۳۷۱ با تغییرات ساختار مدیریتی جهاد دانشگاهی به سمت ریاست جهاد دانشگاهی واحد علوم پزشکی ایران منصوب شد که این مسئولیت تا پایان دوره حیاتش بر عهده وی بود.
این دانشمند برجسته با هوش سرشار و توان مدیریتی بالا خیلی زود توانست مراکز درمانی متعددی تأسیس و گروه‌های مختلف پژوهشی را راه‌اندازی کند که در آن میان پژوهشکده رویان جهاد دانشگاهی یکی از مهم‌ترین این مراکز بود. این موسسه در خرداد ۱۳۷۰ خورشیدی با مدیریت کاظمی فعالیت خود را آغاز کرد و تا امروز هزاران زوج نابارور با بهره‌مندی از خدمات این مرکز پیشرفته درمان ناباروری، صاحب فرزند شده اند. باید اذعان کرد که یکی از بارزترین ویژگی‌های کاظمی آشتیانی توجه به امر کاربردی‌کردن دانش و فناوری در درمان بود.
وی توانست با این اقدامات، جمع بسیار ارزشمند و فرهیخته‌ای از صاحب‌نظران و نام‌آوران رشته‌های مربوط را به وجود آورد و با دانش فراوان خود به موفقیت‌های چشمگیری در حوزه گسترش روش‌های پیشرفته درمان ناباروری، تولید و تکثیر و انجماد سلول‌های بنیادی جنینی و همانندسازی (کلونینیگ) حیوانات دست یابد و نام ایران را در عرصه‌های بین‌المللی با ثبت این پیشرفت‌ها پرآوازه کند.
از دیگر موفقیت‌هایی این دانشمند نابغه با کمک دوستان خود می‌توان به تولد اولین نوزاد حاصل از IVF در ایران (۱۳۷۱)، تولد دومین کودک حاصل از ICSI در ایران (۱۳۷۳)، دومین موفقیت ایران در بیوپسی بیضه‌ای برای درمان ناباروری مردان (۱۳۷۷)، تولد اولین نوزاد حاصل از میکرواینجکشن اسپرماتوزوآی منجمد شده(۱۳۷۷)، تولد نخستین کودک حاصل از PGD در ایران (۱۳۸۲)، تولید نخستین رده سلول‌های بنیادی جنینی در ایران (۱۳۸۲) اشاره کرد که نام ایران را در میان ۱۰ کشور صاحب این فناوری قرار داد، وی نخستین بانک خون بند ناف ایران را به منظور استفاده از بن یاخته‌های خون بند ناف در سلول درمانی خانواده‌ها تاسیس کرد، شکل‌گیری گروه تحقیقاتی برای کلونینگ نخستین گوسفند همانندسازی شده ایران در ۱۳۸۴ خورشیدی از جمله دیگر فعالیت‌های وی به شمار می‌رود.
کاظمی آشتیانی علاوه بر تاسیس موسسات تحقیقاتی در فعالیت‌های علمی حضور پررنگی داشت. چاپ ده‌ها مقاله در مجلات علمی داخلی و بین‌المللی، انجام چندین طرح تحقیقاتی ملی، تدریس در دانشکده‌ها، نگارش کتاب، راه‌اندازی گروه‌های پژوهشی در شاخه‌های مختلف علوم پزشکی، برگزاری چند دوره جشنواره بین‌المللی رویان، داوری جشنواره‌های علمی و سردبیری مجله علمی پژوهشی یاخته از این جمله این فعالیت های ارزنده وی بودند.
به دلیل کشفیات حیرت‌انگیز وی در زمینه پیشرفت علم و به دلیل تلاش‌های فراوان در زمینه تحقیقات سلول‌های بنیادی جنینی در ۱۳۸۳ خورشیدی از او به‌عنوان یکی از چهره‌های ماندگار کشور تقدیر شد، همچنین در همین سال از او به‌عنوان یکی از تاثیرگذارترین دانشمندان خاورمیانه که با توسعه دانش سلول‌های بنیادی، دست برتر علمی را برای ایران ایجاد کرده، سبب شد تا نامش در فهرست ترور موساد قرار گیرد. به همین دلیل بسیاری بر این باور هستند که وی توسط موساد «ترور بیولوژیک» شده است.
داستان رویانا
داستان رویانا، روایت تاریخ شفاهی اقدامات کاظمی آشتیانی در پژوهشگاه رویان از تاسیس تا تثبیت و پیشرفت است که توسط دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی، روانه بازار نشر شده است. این کتاب حاصل مصاحبه‌های بهنام باقری و تحقیق و تدوین محمدعلی زمانیان است که خاطرات منتشر نشده از روند شکل گیری پژوهشگاه را روایت می‌کنند.
در بخشی از مقدمه این کتاب می‌خوانیم: «پس از جنگ تحمیلی، عده‌ای جوانِ از جنگ برگشته دور هم جمع شدند و تصمیم گرفتند، مجموعه‌ای را راه‌اندازی کنند که برای نخستین بار مشکل «نازایی» را در کشور حل می‌کرد. انگیزه آن‌ها برای حرکت، امید به توشه آخرتی بود که از ثمره تلاششان فراهم می‌آمد. سال‌ها بعد از آن همه تصمیمات و اقدامات و رنج‌ها، نتیجه کارشان نماد پیشرفت ایران شد و به باز کردن گره زندگی خانواده های گرفتار انجامید.
کاظمی آشتیانی از نگاه دیگران
رهبر انقلاب اسلامی در بُرهه‌های مختلف زمانی با اشاره به حرکت، نحوه کار، مدیریت و پیگیری مرحوم سعید کاظمی آشتیانی، به ویژگی‌های متمایزی از این جهادگر فقید اشاره می‌کنند که معرّف نیروی انسانی یا همان عضو جهاد دانشگاهی با فرهنگ جهادی غالب در این نهاد انقلاب اسلامی است.
رهبر معظم انقلاب اسلامی، شنبه ۵ آذر ۱۴۰۱ در بخش‌هایی از سخنانشان در جمع کثیری از بسیجیان کشور، بار دیگر از دستاوردهای «رویان» و تلاش‌های مرحوم کاظمی آشتیانی در این پژوهشگاه یاد کردند و عملکرد این جهادگر فقید را مصداق فرهنگ بسیجی دانستند.
این سخنان رهبر انقلاب در شرایطی بیان شد که ایشان در بُرهه‌های مختلف و حداقل دو بار دیگر در همان سال (۱۴۰۱)، یعنی دیدار ۲۱ اردیبهشت با معلمان و ۲۷ مهر با نخبگان و استعدادهای برتر تحصیلی، در مثال‌هایی به بخشی از شخصیت و عملکرد «دکتر کاظمی آشتیانی» به‌عنوان «الگوی جهاد علمی» اشاره کردند. ایشان در بازدید سال ۱۳۸۶ از پژوهشکده رویان، دلیل این علاقه را این‌گونه بیان می‌کنند: «علت اینکه من به مرحوم سعید کاظمی این‌قدر علاقه داشتم و الان هم در دلم و در ذهنم برای آن جوان عزیز، ارزش و جایگاه قائلم، همین است. حرکت او، نحوه کار او، مدیریت او، پیگیری او، یک مجموعه کاملی بود از آن‌چیزی که آدم دوست می‌دارد و آرزو دارد.»
عبدالحسین شاهوردی، رئیس پژوهشگاه رویان درباره مرحوم آشتیانی می‌گوید: مرحوم کاظمی در زمان حیات خود مایه خیر و برکت و انرژی دهنده تیم رویان در جهت پیشبرد اهداف کارها بود و امروز نیز همچنان یاد او مایه خیر و برکت و عامل حرکت در پژوهشگاه رویان و جامعه علمی کشور است و این چیزی جز لطف خدا به دکتر کاظمی و پژوهشگاه نیست.
رئیس پژوهشکده زیست فناوری رویان اصفهان درباره این شخصیت برجسته اظهار می‌کند: دکتر کاظمی آشتیانی می‌گفت "آدم‌ها دو دسته هستند؛ یک دسته کسانی هستند که به تنهایی کار خودشان را خوب انجام می‌دهند، اما دسته دیگر یک پرچم دستشان می‌گیرند و عده زیادی را با خودشان همراه می‌کنند." دکتر کاظمی آشتیانی دنبال پرچمدارانی بود که نام پژوهشکده رویان را در دنیا مطرح و بلند آوازه کنند.
محمد شیراوند، مدرس دانشکده توانبخشی دانشگاه علوم پزشکی ایران از دوستان و نزدیکان کاظمی آشتیانی در خصوص علاقه وی برای خدمت به مملکت می‌گوید: در دوران جنگ تحمیلی و به محض اینکه به عملیات نزدیک می‌شدیم، سعید نخستین فردی بود که لباس خاکی به تَن می‌کرد. در جنگ، چه به‌عنوان یک پزشک‌یار و چه در قامت یک رزمنده خط مقدم در پوست خود نمی‌گنجید. چیزی که او را از همه ممتاز می‌کرد، توجه و ارادتش به شهدا، خصوصاً شهدای دانشکده بود. شهید رعیت اولین شهید دانشکده بود؛ پسر فقیری از روستای یزدل کاشان. سعید پس از شهادت غلامرضا رعیت، مدام به یزدل می‌رفت و به پدر و مادر او سر می‌زد. با آن که درس‌ها سخت بود و مسئولیتش در جهاد سنگین، اما هیچ‌وقت از این کار خود دست نمی‌کشید؛ آن‌گونه که انگار فرزند خانواده شهید رعیت بود. سعید همیشه به اوج قله عزت و بزرگی نگاه می‌کرد و همیشه دوست داشت، کاری کند کارستان. او برنامه‌ریز بود و ذهن منسجمی داشت. به چیزهایی می‌اندیشید که ذهن خیلی بزرگ‌ترها به آن قد نمی‌داد.
این مجاهد خستگی ناپذیر علاوه بر خدمت در دوران جنگ تحمیلی در عرصه‌های بین‌المللی و در زمینه سلول‌های بنیادی نام ایران را ماندگار کرد و با دانش خود توانست آرزوی بسیاری از پدران و مادران این سرزمین کهن را برآورده سازد.
محمد کمالی، رئیس مرکز تحقیقات توانبخشی دانشگاه علوم پزشکی ایران در خصوص عشق و علاقه کاظمی آشتیانی به خدمات علمی و معنوی اظهار می‌کند: کاظمی آشتیانی کار در رویان را به وزارت ترجیح داد. جریان از این قرار بود که در ۱۳۸۴ خورشیدی با پایان یافتن انتخابات و بحث انتخاب وزیران کابینه، نام ایشان برای وزارت رفاه مطرح و تقریباً قطعی شده بود. سعید آن‌چنان آزادگی و قدرت داشت که هرگز به پذیرش دیدگاهی که منطقی یا مستدل نبود، تن نمی‌داد. یکی از روزها خبر داد که موضوع منتفی شده است. در دی ۱۳۸۴ خورشیدی که این ضایعه جبران‌ناپذیر و زودهنگام رخ داد، شاکر خداوند شدم؛ چون اگر آن برنامه وزارت انجام شده بود، سعید «وزیری» بود که رفته بود، نه «بنیان‌گذار رویان» و شاید عظمت کارهایش هیچ‌گاه با این وسعت پدیدار نمی‌شد.
حمید گورابی، رئیس سابق پژوهشگاه رویان یکی از مهم‌ترین خصوصیات کاظمی را عزم و اراده جدی در انجام کارها می‌داند و می‌گوید: ایشان احساس نمی‌کرد کمبود می‌تواند مانع کارش شود و با تلاش موانع را از سر راه برمی‌داشت. نحوه رفتار، کردار و کارهایی که انجام داده، سرمشقی برای همکاران دیگر بود و آنان هم سعی کردند، راه کاظمی را با قوت ادامه دهند. وی معتقد است که برای پیشرفت ایران باید دکتر کاظمی‌ها در کشور تکرار شوند. حرکتی که در حوزه سلول‌های بنیادی اتفاق افتاد دستاورد بزرگی بود و بسیاری از مراکز علمی کشور نیز وارد این عرصه شدند و در کشور جنبشی در زمینه سلول‌های بنیادی رخ داده است.
جواد شاهین‌فر، سرپرست سابق دانشگاه علوم پزشکی خراسان شمالی درباره مرحوم آشتیانی اظهار می‌کند: این شخصیت برجسته از پیش‌قراولان علمی و فرزندان صالح انقلاب است که نقشی راهبردی در تولید سلول‌های بنیادی و درمان ناباروری در کشور داشت، پرچم ایران را در عرصه‌های بین‌المللی به اهتزاز درآورد و الگویی برای اعتلای هویت ملی و خودباوری در کشور شد. سمت و سوی برنامه‌های دانشگاه علوم پزشکی خراسان شمالی، در راستای اقدامات ماندگار این دانشمند مومن و جهادگر و سیاست‌های کلان کشور طرح‌ریزی شده است تا نوآوری‌ها، پژوهش‌ها و تلاش‌ها موجب رشد و اعتلای کشور و به‌یادماندنی باشد.
احمد وثوق از متخصصین پژوهشگاه رویان نیز می‌گوید: مدت حیات زنده‌یاد سعید آشتیانی کوتاه بود؛ اما از جهت بهره‌وری و اثربخشی بسیار زمان طولانی می‌توان برایش منظور کرد، در زمینه‌های مختلف مانند پیشرفت علمی و رفع نیازهای جامعه تأثیرگذار بود و ایشان با رفع وابستگی و عملکردی که داشت با ارزآوری توانست به بنیه اقتصادی کشور نیز کمک کند.
این متخصص پژوهشگاه رویان ادامه می‌دهد: ایشان علاوه بر تخصص در علوم ژنتیک در زمینه بحث‌های فرهنگی و قرآنی نیز صاحب‌نظر بودند، وی اقدامات فراوانی در جهت اشاعه فرهنگ اسلامی و فرهنگ قرآنی در دانشگاه و اطرافیان خود انجام داد که اثرات آن حتی پس از فوت وی نیز کاملاً محسوس است.
سرانجام این دانشمند نابغه در نیمه نخستین ماه فصل زمستان ۱۳۸۴خورشیدی پس از سال‌ها خدمت به جامعه علمی ایران با اینکه تنها ۴۴ سال داشت، دیده از جهان فروبست. رهبر انقلاب به مناسبت درگذشت این دانشمند نامدار طی پیامی نوشتند: «با تاسف و تلخکامی خبر درگذشت دانشمند مومن و جهادگر، مرحوم دکتر «سعید کاظمی اشتیانی» را دریافت کردم و بر فقدان آن شخصیت ارزشمند که کانون امید و ابتکار و نوآوری بود، افسوس خوردم. وی یکی از فرزندان صالح انقلاب و از رویش‌های مبارکی بود که آینده درخشان علمی در کشور را نوید می‌دهند. موسسه رویان که مجمع ارزشمندی از نوآوران و جهادگران عرصه علوم زیستی است در پیدایش و رشد و اعتلای خود، مدیون همت و ایمان و پشتکار این دانشمند جوان و بلند همت است.»
رهبر انقلاب ۱۰ سال پس از درگذشت کاظمی آشتیانی از وی با عنوان شهید یاد کردند و فرمودند: «کاری که شهید کاظمی در زمینه سلول‌های بنیادی پیش‌آهنگ آن بود؛ کار بسیار بزرگی بود» و از وی به‌عنوان یکی از پیشروان کارهای انقلابی در کشور نام بردند.
پس از درگذشت مرحوم «دکتر سعید کاظمی آشتیانی» موسس پژوهشگاه رویان جهاد دانشگاهی، به‌منظور تکریم تلاش‌ها و زنده نگه‌داشتن یاد وی در میان دانشمندان ملی و بین‌المللی، رهبر معظم انقلاب اسلامی اختصاص جایزه‌ای با عنوان «جایزه کاظمی» را پیشنهاد کردند تا به‌طور سالانه به دانشمندی اعطا شود که پیشرفت قابل‌توجهی در زمینه علوم زیستی داشته است.
اولین‌بار این جایزه در سال ۱۳۸۹ به «پروفسور رادولف یانیش» از آمریکا، یکی از خلاق‌ترین دانشمندان در زمینه زیست‌شناسی تکوینی، تنظیمات ژنی، زیست‌شناسی سلول‌های بنیادی و درمان توسط سلول‌های بنیادی اعطا شد. دومین جایزه به «پروفسور هانس شولر» از آلمان در سال ۱۳۹۰ تعلق گرفت، محقق مشهوری که طی سال‌های متمادی سهم قابل‌توجهی در پیشبرد زیست‌شناسی سلول‌های بنیادی داشته است.
«جایزه کاظمی» در سال ۱۳۹۴ به «پروفسور رابرت لنگر» از آمریکا اهداء شد. وی یکی از مهم‌ترین افراد در زمینه بیوتکنولوژی و یکی از بهترین مبتکران در سراسر جهان است. چهارمین جایزه در سال ۱۳۹۵ به «پروفسور هانس کلورس» از کشور هلند که یک متخصص ژنتیک، پزشک، محقق و استاد ژنتیک مولکولی است، تعلق گرفت. کسی که برای نخستین‌بار سلول‌های بنیادی روده را شناسایی کرد و یکی از محققان برجسته جهان در زمینه سلول‌های بنیادی طبیعی و پتانسیل آن‌ها برای درمان ترمیمی محسوب می‌شود. «پروفسور مایکل دلوکا» از کشور ایتالیا نیز در سال ۱۳۹۷ برای تحقیقات خود در زمینه سلول‌درمانی و ژن‌درمانی ترکیبی برای بیماری اپیدرمولیز بولوزا (پروانه‌ای) پنجمین «کاظمی پرایز» را دریافت کرده است. جایزه ششمین دوره جایزه دکتر کاظمی آشتیانی به پروفسور توماس براون دانشمند برجسته در حوزه سلول‌های بنیادین از کشور آلمان رسید.
انتهای پیام
