خبرگزاری مهر- گروه استان‌ها: درست در آن‌سوی دشت‌های خاموش جاجرم، جایی که بادهای شرقی هنوز در گوش کویر آواز می‌خوانند، کاروانسرایی قد علم کرده که قرن‌ها است پذیرای مسافران، بازرگانان، شاعران، و جویندگان راه بوده است؛ «رباط قلی»، نگینی که در دل راه باستانی جاده ابریشم، بی‌هیاهو و باوقار ایستاده و تاریخ را در سنگ‌سنگ بنای خود حفظ کرده است.
جاجرم؛ سرزمین کاروانسراها
جاجرم در جنوب غربی خراسان شمالی، با سه هزار و ۶۵۴ کیلومتر مربع وسعت، سرزمینی است که از دل تاریخ عبور کرده و در مسیر شاهراه‌ها و کاروان‌ها، آرام و استوار مانده است. شهرستانی با سه شهر جاجرم، سنخواست و شوقان، و روستاهایی که هر کدام راوی داستانی از مسافران دیروز و گردشگران امروزند.
در این شهرستان، کاروانسراهایی پراکنده‌اند که یادگار روزگار دورند، اما «رباط قلی» در میان همه‌شان جایگاهی دیگر دارد؛ کاروانسرایی با شکوه، رازآلود و زنده، که هر مسافر با ورود به آن، خود را در دل تاریخ گم می‌کند.
از رباط تا رباط قلی؛ بنای تیموری و صفوی در شاهراه شرق
ساخت این رباط را به امیر علیشیر نوایی، وزیر فرهیخته و ادب‌دوست سلطان حسن بایقرا نسبت می‌دهند. همان کسی که شعر، فرهنگ و معماری را توأمان دوست داشت و بر این باور بود که بنای آباد بهتر از گنج بی‌حاصل است.
رباط قلی با الگویی مستطیلی، در محور شرقی-غربی ساخته شده است. مصالح بنا از سنگ‌های الوان سبز، کبود، قرمز و بنفش است که با ملات گچ درهم تنیده‌اند. اگر به جزئیات دقیق‌تر توجه کنیم، خواهیم دید که مهارت معماران دوره تیموری چگونه در هم‌آغوشی رنگ، استحکام و زیبایی تجلی یافته است.
ورودی رباط در ضلع شرقی است و بر بالای آن، کتیبه‌ای خوش‌خط و هنرمندانه نقش بسته که هرچند بخشی از آن از میان رفته، اما باقیمانده‌هایش همچنان روایتگر معماری گورکانی است. در گوشه شمالی و جنوبی ورودی، دو برج دیده‌بانی به‌چشم می‌خورد که برج شمالی هنوز ۷۰ درصد سالم مانده، اما برج جنوبی بر اثر گذر زمان آسیب دیده است. داخل رباط، حیاطی وسیع با چهار ایوان در چهار ضلع و حجره‌هایی تودرتو دیده می‌شود؛ حجره‌هایی که روزگاری استراحتگاه کاروانیان خسته از راه بودند و اکنون، گوش به صدای باد و خاطرات سپرده‌اند.
راز شاه‌نشین‌ها و شب‌نشینی‌ها
یکی از ویژگی‌های کم‌نظیر رباط قلی، وجود دو شاه‌نشین است؛ یکی در شمال شرقی و دیگری در جنوب غربی حیاط. این دو اتاق، محل استراحت سرکاروان‌ها و بزرگان بوده و معماری‌شان با دقت و سلیقه‌ای بیشتر از حجره‌های دیگر طراحی شده است.
اگر امشب در دل رباط قلی بنشینی و به طاق‌های نیم‌پوش و دیوارهای سنگی‌اش نگاه کنی، می‌توانی کاروان‌هایی را تصور کنی که شمع بر ایوان روشن کرده‌اند و بزرگان قافله با استکان‌های چای، در هوای خنک شب، داستان‌های راه را زمزمه می‌کنند.
جاجرم، قلب تپنده جاده ابریشم
رباط قلی فقط یک کاروانسرا نیست، بلکه ایستگاهی راهبردی بر جاده ابریشم بوده است. جاده‌ای که از دل شرق ایران می‌گذشت و تاجران، دانشمندان و صوفیان را از ماوراءالنهر، هرات، بلخ و سمرقند به خراسان، نیشابور و ری می‌رساند.
در تمام سال‌هایی که کاروان‌ها این مسیر را می‌پیمودند، رباط قلی مکانی برای آسودن، خرید و فروش کالا و شنیدن تازه‌ترین اخبار راه بود. حتی پس از رونق گرفتن راه‌های جدید و کم‌رنگ شدن نقش جاده ابریشم، رباط قلی به حیات خود ادامه داد و تا قرون اخیر، پناهگاه مسافران و عشایر منطقه بود.
از مطلع‌الشمس تا ثبت جهانی
رباط قلی نه‌تنها در دل مردم محلی و مسافران، بلکه در نوشته‌های مورخان و سفرنامه‌نویسان نیز جای دارد. اعتمادالسلطنه در کتاب «مطلع‌الشمس» و کلنل ییت در «سفرنامه خراسان و سیستان»، از این رباط با احترام یاد می‌کنند. بنایی معتبر، خوش‌ساخت و ماندگار که نقش مهمی در حیات اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی منطقه داشته است.
شهریور ۱۴۰۲ اما برای مردم جاجرم و خراسان شمالی فراموش‌نشدنی شد؛ زمانی که پس از سال‌ها پیگیری، رباط قلی به‌عنوان نخستین اثر تاریخی خراسان شمالی به فهرست میراث جهانی یونسکو پیوست و افتخار جهانی بودن را برای مردمان این دیار به ارمغان آورد.
رباط قلی امروز؛ زنده اما در سکوت
امروز، رباط قلی در عین خاموشی، زنده است. گردشگران زیادی به عشق تماشای این اثر تاریخی به جاجرم می‌آیند، از کویر و رباط عکس می‌گیرند، در حجره‌های تودرتوی آن پرسه می‌زنند و خود را هم‌سفر کاروانیان قرن‌ها پیش می‌بینند.
هنوز هم این رباط در فهرست کاروانسراهای منتخب ایران برای ثبت در فهرست پرونده مشترک جهانی کاروانسراهای ایرانی قرار دارد و امید می‌رود به زودی، در کنار دیگر کاروانسراهای شاخص کشور، جایگاه جهانی‌اش را استوارتر بیابد.
رباط قلی نه فقط بنایی تاریخی، بلکه تجلی‌گاه هویت، هنر و مقاومت مردمان خراسان شمالی است؛ جایی که هر گردشگر با عبور از آستانه‌اش، گویی وارد دالان‌های هزارساله تاریخ می‌شود.
