از آن سوی، وزیرمختار انگلیس که به اقتضای مصالح دولت متبوع خود مصمم شده بود که مصالحه را تسریع کند، با عباس‌میرزا وارد گفت‌وگو شد. ضمنا عباس میرزا در نامه‌ای که برای پاسکویچ فرستاد، از او برای آنکه مصالحه را مناسب دانسته است، قدردانی کرد. قائم‌مقام هم موافقت خود را با این عبارت که: «این مصالحه خیر هر سه دولت است»، به مکدونالد اعلام داشت. ژنرال روس دهخوارقان (آذرشهر) را به‌عنوان محل مذاکره تعیین کرد و عباس‌میرزا، قائم‌مقام، میرزا محمدعلی و میرزامسعود انصاری به آنجا رفتند. پاسکویچ و سایر همراهان او با تواضع به استقبال نایب‌السلطنه آمدند و مذاکرات با حضور هیات ایرانی و پاسکویچ، گریبایدوف، ابرسکف و چند تن دیگر آغاز شد. در این انجمن، پاسکویچ خواهان واگذاری ایالات ایروان، نخجوان، ماکو، طالش و مغان و پرداخت۲۰کرور اشرفی به روسیه شد.
در ادامه مذاکره و با تلاش هیات ایرانی پاسکویچ به ۱۵کرور تومان و تصرف ایالات شمال ارس راضی شد؛ اما فتحعلی شاه از این پیشنهاد سخت برآشفت و دستور تجهیز قوا را برای ادامه جنگ صادر کرد. عباس‌میرزا طی نامه‌ای در این زمینه به شاه نوشته بود: «دیگر دیر شده است، دیگر نمی‌توانیم جنگ کنیم جز صلح کردن چاره نیست. از طرفی تقاضا کرد مکدونالد، سفیر انگلیس با قائم‌مقام به تهران برود تا شاه را وادار کنند به تقاضاهای روسیه تن در دهد. پاسکویچ قبول کرد؛ زیرا بنا به دستور امپراتور مایل بود که زودتر صلح برقرار شود. البته پاسکویج از اینکه با سپاهیانش پیش برود و به تهران نزدیک شود، باکی نداشت.
اما به دلایل متعدد از جمله تیرگی روابط روسیه با عثمانی، ادامه جنگ را به مصلحت کشورش نمی‌دانست. بنابراین، برای تهران چنین پیغام فرستاد: «یا ارسال فوری کرورهای معهود و یا ادامه جنگ.» سرانجام پس از گفت‌وگوهای طولانی، عباس میرزا مصمم شد همه چیز را امضا بکند؛ اما تقاضا کرد ماده‌ای در عهدنامه بگنجانند که وی را به ولیعهدی شناخته باشند. این شرط عباس میرزا که هیچ ضرری برای روسیه نداشت، پذیرفته شد.
در نیمه جمادی‌الاخر۱۲۴۳ نامه‌ای از فتحعلیشاه به پاسکویچ رسید، شاه نوشته بود که برای استحکام دوستی، ابوالحسن‌خان وزیر خارجه را که از برگزیده‌ترین مردان دربار است، به دهخوارقان می‌فرستد. پاسکویچ به امپراتور می‌نویسد که پاسخ من به ابوالحسن‌خان چه اینجا بیاید و چه در تبریز، کوتاه خواهد بود: یا جنگ یا پول. فردای آن روز پاسکویچ فرستاده شاه را به نزد خود خواند و دستور داد طرح عهدنامه صلح را که عباس میرزا امضا کرده بود، برایش بخوانند و به او گفت یک کلمه آن عوض نخواهد شد.
از طرفی مکدونالد، سفیر انگلیس در تهران برای حفظ منافع انگلستان، به دربار فتحعلیشاه شتافت و شاه غضبناک را به پرداخت ۱۰کرور تومان غرامت راضی کرد. آن‌گاه به‌کوشش وی مقررشد تا دور مذاکرات صلح در قریه ترکمان‌چای آغاز شود. از طرف دولت ایران، عباس میرزا، قائم‌مقام و میرزا ابوالحسن خان وزیر امور خارجه و از طرف روسها پاسکویچ، گریبایدوف و افسران ستاد وی شرکت داشتند.
دکتر جان مک‌نیل، پزشک سفارت انگلیس نیز به‌عنوان ناظر در مذاکرات شرکت کرد. به هر روی، پس از مذاکرات طولانی مبلغ غرامت، همان‌طور که مکدونالد قول داده بود، ۱۰کرور تومان (پانصدهزار تومان) تعیین و مقرر شد که دولت ایران این مبلغ را قبل از امضای معاهده به روسها بپردازد. طراح و نویسنده پیش‌نویس قرارداد ترکمان‌چای الکساندر گریبایدوف بود. وی در مذاکرات ترکمان‌چای فعالانه شرکت داشت و همانا تمام شرایط عهدنامه را او تهیه و تنظیم کرده و شکل بخشیده بود.
فتحعلی شاه با آنکه هنوز از پرداخت غرامت ناخشنود بود، بی‌درنگ ۶کرور تومان نقد از خزانه خود فرستاد تا معاهده صلح به امضا برسد. ضمنا به عباس‌میرزا اعلام کرد که باید ۵کرور آن به‌عنوان انعام و یک کرور به‌رسم مساعده و وام به روسها تلقی شود. به هر حال، در ۲۱فوریه۱۸۲۸م. عهدنامه ترکمان‌چای مشتمل بر یک‌مقدمه و ۱۶فصل به امضای عباس‌میرزا نایب‌السلطنه و میرزا ابوالحسن‌خان ایلچی، وزیر امور خارجه ایران و نمایندگان روسیه رسید. چند عهدنامه جداگانه دیگر نیز برای تفسیر و تتمیم عهدنامه اصلی نوشته و به آن الحاق شد که عبارت بودند از:
عهدنامه تجارت درباره امور بازرگانی، قضایی (از جمله قضاوت کنسولی یا کاپیتولاسیون) و امور اتباع دو طرف شامل ۹فصل.
عهدنامه تشریفات ایلچیان و سفیران.
عهدنامه مربوط به غرامات و سرحدات، شامل تفسیر فصل ششم و چهارم عهدنامه ترکمان‌چای، مشتمل بر یک مقدمه و ۶فصل و یک نتیجه.
به‌موجب عهدنامه ترکمان‌چای، رود ارس مرز میان دو کشور شد؛ عبور و مرور کشتی‌های جنگی در دریای خزر منحصرا به روسیه واگذار شد.
دولت ایران ملزم شد از مجازات حکام و امیران ایرانی که به روسها پیوسته بودند، خودداری کند و به دولت روسیه اجازه دهد در نقاط شمالی ایران به تاسیس کنسولگری بپردازد؛ در مقابل، دولت روسیه سلطنت عباس‌میرزا و اولاد او را پس از فتحعلیشاه به رسمیت شناخت.
(۱۲۴۳-۱۲۴۱ق.) و اما شکستی بسیار سنگین بر کشورمان تحمیل شد که افزون بر از دست دادن بخش وسیعی از خاک وطن، سال‌های متمادی دولتمردان در پی جمع‌آوری و تهیه مبالغ مربوط به غرامت جنگ و همچنین تحمل مواد دیگر عهدنامه ترکمان‌چای از جمله کاپیتولاسیون بودند که سنگینی بار این فشار روی شانه‌های نحیف ملت رنجدیده ایران قرار داشت.
منبع: فاطمه قاضیها، مذاکرات معاهده ترکمان‌چای و پرداخت غرامات جنگ در طول سلطنت سه پادشاه، تهران، اسفند ۱۴۰۱، فصلنامه روابط خارجی، با همکاری انجمن دیپلماسی ایران، صص ۱۰۱ -۱۲۲.دوره ۲۴ شماره ۹۳
